Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Layliyu Shirinu Azro noz sendin kasb etar,
Zufununlar ko’rki, shogirdingdurur bu fan aro (2. 38.7). Shoir bu misralarda yorning “nozu ishvasi” haqida so’z yuritadi va Layli, Shirinu Uzrolar ham uni sendan o’rgansalar bo’ladi, chunki bu fanni sen shunchalik mukammal egallagansanki, unda barchasi senga shogird bo’lib qoladi, - deydi. Ayni she’rda Shirin ham Layli va Uzro qatori ideal ma’shuqa tarzida xotiraga olinadi. Bunda “nozu ishva, g’amza tasavvufiy talqinga ko’ra, ma’shuqning oshiqlarga ishqu muhabbat yo’lida kuch bag’ishlashi solikka iltifot va arzu hojatiga javob bermoq”(8.71)ni anglatadi. U ijtimoiy-badiiy jihatdan ishq qissalaridagi sevgili bilan sodir bo’lgan sitamlarni nazarda tutadi va bevosita ushbu dostonlar poetik mazmuni sari etaklaydi. Shu bilan birga Alisher Navoiy lirikasida Farhod va Shirin, Layli va Majnun, Vomiq va Uzrolar ideal oshiq ma’shuqlik timsollari bo’lib kelishi oydinlashadi. SHoir “Badoe’ ul-vasat” devonida bu timsollar orqali boshqa bir poetik fikrni o’rtaga tashlaydi. Unga ko’ra, lirik qahramon sevgilisi-dilbari Shirin va Layliga teng bo’lsa, uning o’zi Majnun va Farhodga misoldir. Dilbarim Shirin bila Laylig’a gar aqron etsa, Men dog’i Majnun birla Farhodg’a amsolmen (3. 493.4). Ko’rinadiki, bu davrga kelib Farhod va Shirin obrazlari ishqiy-irfoniy masalalar tavsifida etakchi timsollar maqomiga ko’tarildi. Shu bois Alisher Navoiy va boshqa turkiy-o’zbek mumtoz ijodkorlari “Layli va Majnun”, “Vomiq va Uzro”, “Yusuf va Zulayho” qissalari orqali ishq-irfon masalalarini she’riy satrlarda talqin etganlarida “Farhod va Shirin” tamsilidan ham yuksak mahorat bilan foydalanadi. 297 Aytib o’tish kerakki, mumtoz shoirlar, xususan, Alisher Navoiy she’riyatida lirik “men” obrazi boshqa davrlar yoki dunyoviy she’riyat qahramonidan farqli o’laroq oshiq timsolida gavdalanadi. Xuddi shunday murojaat etilayotgan “sen” obrazi ham haqiqiy ma’shuq timsoli bo’lib keladi. Mumtoz she’rda tarannum etilayotgan rangin tuyg’ular, tasvir etilayotgan timsollar mana shu oshiq va ma’shuq munosabatlarini (ishq) ifodalash uchun qo’llanadi. Shu bois “Favoyid ul-kibar” devonidagi misralarda lirik qahramon-oshiq “ey Shirin, sen shuni anglaginki, sen ham ma’shuqlikda uncha emassan, oshiqlikda sening Farhoding menimcha emas”, - deydi. Angla Shirinkim, ne sen ma’shuqluqda oncha sen, Ne bor erdi mencha oshiqlikda Farhoding sening(4.352.3). Yuqorida aytib o’tganimiz singari Nizomiy Ganjaviy ijodida birinchilardan bo’lib, Xusrav – Shirin – Farhod uchligi badiiy talqinda ko’rina boshladi. Ularning ishtirokidagi syujet xamsanavislikda maqsad muddaoga binoan mavzu va talqin o’ziga xosliklarini ta’minlab berdi. Shu munosabatlar bilan ulug’ xamsanavislar motiv doirasida yangi kashfiyotlarni yaratib berdilar, betakror asarlarni taqdim etdilar. Buni an’ananing takmili hisoblangan Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni ham isbotlaydi. Undan oldingi qissa-dostonlarda Farhod chekkan dardu alamlar ham va shuningdek Shirinning iztirobli kechinmalari ham o’zining teran ruhiy darajasida talqin etilmagan edi, ijodkorlarni boshqa qarashlar, o’zga tuyg’ular qiziqtirgan edi. Buni Alisher Navoiy hazratlari buyuk mutafakkir sifatida nihoyatda teran anglagan va o’z asarida Farhodu Shirin timsolida o’z qarashlarini ifodalagan. Boshqacha qilib aytganda shu timsollar orqali ishq, irfon, komillik, ma’rifat, jaholat haqida so’z yuritgan, uni nafaqat epik, balki lirik talqinlarga ham ko’chirgan edi. Shoir fikricha, “dard mashaqqatini, hijron alamini Farhoddan so’rash kerak, uni Shirin bilan doim birga bo’lgan Xusrav anglamaydi”. Ko’rinadiki, bu o’rinda tasvir syujet voqealarining avvalgi holatini eslatish bilan birga bu syujet chizig’ining o’zgarishi lozimligiga urg’u berilayapti. Shu tufayli ham shoir firoq, rashk, hajr, oh, dard masalalarini Farhodga munosib ko’radi. Ko’hi dardu teshayi hijronni so’r Farhoddin, Anglamas Xusravki, Shirin birladur doyim bila (1. 540.4). Qayd etish lozimki, mumtoz she’riyatda ishq mavzusi va timsollari tasvir etilganda, albatta, ko’ngilga murojaat etiladi. Aslida dard, hijron, ishq, alam – bularning bari ko’ngilga daxldordir. Chunonchi, Alisher Navoiy talqinicha Farhod va Shirinlar ham ko’ngil timsollaridir yoki shoir ularni inson shaxsiyatidan ko’ngil ifodasiga aylantirgandir. Shu bois “Navodir ush-shabob” devonida shoir ko’ngilga qarata: “agar Layli va Shirin bizning jononga o’xshaganida, Farhod va Majnun ham bizga o’xshab zoru intizor bo’lar edi”, - deydi. Bunda bir tomondan Farhod va Majnun – oshiqqa, Layli va Shirin – ma’shuqaga tamsil ham etilmoqda. Bu 298 yuqorida aytganimiz kabi epik talqin evolyusiyasining lirik tasvirda aks etishi jarayoni bilan bog’liq mumtoz qonuniyat hisoblanadi. Ey ko’ngul, Farhodu Majnun bo’lg’ay erdi bizcha zor, Bo’lsa erdi Laylyu Shirin bizing jononcha xo’b (2.43.6). Xulosa shundan iboratki, Sharq mumtoz adabiyotida Shirin obrazi epik qatlamlardan o’tib, lirik ifodaga kirib kelgan mumtoz badiiy timsollardan sanaladi. Uning Alisher Navoiy she’riyatida tasvirlanishi mana shu ko’chish-o’zgarishlar jarayonida ideal timsol vujudga kelganligidan darak beradi. Bu esa nafaqat an’analar, balki adabiy timsollar ham shoir ijodida kamolot cho’qqisiga chiqqanligini namoyon etadi. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|