Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Key words: 
National self-awareness, literature, Huseyn Javid, Abdurrauf Fitrat, 
awakening 
Аннотация 
Было бы неправильно игнорировать неоспоримую роль стамбульской среды 
начала XX века в представлении национального самосознания, занимающего 
ведущее место в литературной и культурной жизни всего тюркского мира, 
включая Азербайджан и Туркестан, и занимающий широкое место в 
художественном горизонте. Правда, в указанный период в разных уголках 
тюркского мира - в Крыму, Казани, Баку, Ташкенте и других крупных культурных 
центрах были отдельные литераторы и видные интеллектуалы, стремившиеся к 
национальному пробуждению и пантюркистскому единству. Однако, с одной 
стороны, давление и гонения в колониальных условиях, а с другой стороны, 
безработица и одиночество сильно ограничивали деятельность упомянутых турок 
и туранцев. 
Ключевые слова:
национальное самосознание, литература, Гусейн Джавид, 
Абдуррауф Фитрат, пробуждение. 
Milli özünüdərk ideyalarının bütün türk dünyasının, o cümlədən, Azərbaycanın 
və Türküstanın ədəbi-mədəni həyatında aparıcı mövqeyə malik olmasında və bədii 
ədəbiyyatın üfüqlərində geniş yer tutmasında XX əsrin əvvəllərindəki İstanbul 
mühitinin danılmaz rolunu nəzərdən qaçırmaq düzgün olmazdı. Doğrudur, sözügedən 
dönəmdə türk dünyasının müxtəlif yerlərində – Krımda, Kazanda, Bakıda, Daşkənddə 
və başqa böyük mədəni mərkəzlərdə milli oyanış qayələrinə və ümumtürk birliyinə can 
atan ayrı-ayrı ədəbi simalar və görkəmli ziyalılar var idi. Ancaq, bir tərəfdən, 
müstəmləkə şəraitindəki təzyiq və təqiblər, ikinci tərəfdən məsləkdaş qıtlığı və tək-
tənhalıq sözügedən türkçülərin və turançıların fəaliyyət imkanlarını xeyli 
məhdudlaşdırırdı. Bu cəhətdən keçən əsrin əvvəllərində nəinki müstəqil Türkiyə 
dövlətinin, bütövlükdə türk dünyasının mədəniyyət mərkəzi sayılan, Qərb və Şərq 
mədəniyyətlərinin 
qovuşma nöqtəsində yerləşən İstanbul getdikcə bütün 
millətsevərlərin, türkçülərin və turançıların mənəvi sığınacağına çevrilməkdə idi. “Fitrət 
və cədidçilik” monoqrafiyasında Həmidullah Baltabayev yazır: 
“Keçən əsrin 
əvvəllərində İstanbula gəlmiş Rusiya müsəlmanlarından İsmayıl bəy Qaspiralı (1851-
1914), Əbdürəşid İbrahimbəy (1857 – 1944), Əlibəy Hüseynzadə (1864 - 1940), Əhməd 
bəy Ağaoğlu (1869 – 1939), Musa bəy Cərullah (1875 – 1949), Ayaz İshaqi (1878 – 
1954), Osman Ağçoğraqlı (1879 – 1938), Yusif Akçura (1879 – 1935), Məmməd Əmin 
Rəsulzadə (1884 – 1955), Səfər Səidəhməd Kırımər (1889 – 1960), Zəki Vəlidi Toğan 
(1890 – 1970), Bəkir Çobanzadə ( 1893 – 1939) və başqalarını qeyd edən türk alimləri 
özbək mühacirlərindən yalnız Osmanxoca Poladxoca oğlu (1878 – 1968) və Əbdürrauf 
Fitrətin (1886–1938) orada olduğunu etiraf edirlər. Bu böyük türk mütəfəkkirlərindən 

---

315 
hər hansı ilə Əbdürrauf Fitrətin yaradıcılıq söhbətləri etdiyi, yaxud təhsil müddətində 
görüşdüyü haqda məlumatlar kifayət deyil. Yalnız burası məlumdur ki, 1922-ci ildə 
Rusiya cədidlərinin atası İsmayıl bəy Qaspıralı bu şəhərə gəlib, yeni tədris üsulu 
haqqında İstanbulda mühazirələr oxumuşdur” 
[1, s. 26]. 
İstanbul ədəbi-mədəni mühitinin XX əsrin əvvəllərindəki türkçülük və turançılıq 
hərəkatlarına təsiri haqqında mülahizə yürüdəndə sözügedən dövrdə orada yayımlanan 
bir sıra qəzet və jurnalların (“İttihad və tərəqqi”nin nəşri, “Yeni məcmuə”, “Mizan”, 
“Türk yurdu”, “Xalqa doğru”, “Gənc qələmlər”, “Türk sözü”, “Siratül-müstəqim” və s.) 
Rusiya imperiyası hüdudlarında yaşayan türk ziyalılarına eləcə də, həmin dönəmdə 
İstanbulda təhsil alan azərbaycanlı və türküstanlı tələbələrə təsirini də ayrıca 
vurğulamaq lazımdır. Burada, yeri gəlmişkən, öz yaradıcılıqları ilə tədqiqatımızın 
obyekti olan hər iki sənətkarın – həm Hüseyn Cavidin, həm də Əbdürrauf Fitrətin keçən 
əsrin əvvəllərində Türkiyədə (İstanbulda) təhsil aldıqlarını da nəzərdən qaçırmaq olmaz. 
Həmin dönəmdə istər Türkiyədə, istərsə də Rusiya imperiyası hüdudlarında çıxan 
demokratik ruhlu başqa qəzet və jurnalların rolunu azaltmamaq şərti ilə, onlardan 
ikisinin – “Tərcüman” qəzetinin və “Molla Nəsrəddin” jurnalının bütün türk 
dünyasındakı və Şərq aləmindəki nüfuzunu yalnız onların özü ilə müqayisə etmək 
mümkündür. “Molla Nəsrəddin” jurnalı zülmün və cəhalətin hər cür təzahürlərinə qarşı 
qətiyyətli və davamlı mübarizəsi ilə müsəlman Şərqində nə qədər məşhur idisə, 
“Tərcüman” qəzeti ümumtürk maraqları və türk birliyi yolundakı fədakar mücadiləsi ilə 
türk dünyasında bir o qədər yayğın idi. Mövzumuzla daha yaxından və daha çox bağlı 
olduğuna görə onlardan sonuncusunun üzərində ayrıca dayanmaq zərurəti yaranır. Otuz 
ildən artıq bir müddət ərzində (1883–1914) bütün türk dünyasının ən çox oxunan və ən 
sevimli qəzetinə çevrilmiş “Tərcüman” təkcə nəşr olunduğu Baxçasarayda, Krımda 
deyil, tezliklə İstanbulda, Ankarada, Bakıda, Kazanda, Ufada, Daşkənddə, 
Səmərqənddə, Buxarada, Aşqabadda, Kaşqarda və Turanın başqa mədəniyyət 
mərkəzlərində türkçülük və turançılıq ideyalarının yayılmasına və bütün türk xalqlarının 
milli dirçəlişinə güclü təkan vermişdir. Özbək mətbuat tarixinin tanınmış 
tədqiqatçılarından və bilicilərindən biri olan Ziya Səid vaxtilə yazırdı: