Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Onun məsləki bu idi daimi: 
“İşdə birlik, dildə, fikirdə birlik ...” 
İş, fikir, dil birliyi olmayınca 
Əvət, çox çətindir cihanda birlik. 
İsmayıl bəy türk yurduna şan verdi, 
Öksüz, ölgün millətinə can verdi. 
Şeirin sonluğu da İsmayıl bəy Qaspıralının işıqlı simasının və mütəfəkkir 
obrazının Hüseyn Cavid qələmi ilə əbədiyyətə ünvanlanması kimi olduqca heyrətamiz 
və ibrətamizdir: 
İsmayıl bəy ölməz, yaşar, həp yaşar, 
Tarixlərdə, gönüllərdə, dillərdə, 
Böyük ruhu yüksək göylərdən aşar, 
Böyük adı yad olunur hər yerdə! 
İsmayıl bəy türk yurduna şan verdi, 
Öksüz, ölgün millətinə can verdi. 
Bir sözlə, “İsmayıl bəy” şeirinin ən diqqətəlayiq cəhətlərindən biri də ondan 
ibarətdir ki, bu şeir öz vaxtında təkcə İsmayıl bəy Qaspıralının şəxsiyyətinə və 
fəaliyyətinə deyil, eyni zamanda, milli oyanışın və özünüdərkin təbliğinə, türkçülük və 
turançılıq ideyalarının geniş yayılmasına güclü təkan vermişdir. 
Başqa tərəfdən, elə bu şeirin özü də əyani şəkildə göstərir ki, ədəbiyyatda milli 
özünüdərk ideyaları, hər şeydən əvvəl, ictimai-tarixi şəraitin və gerçəkliyin bədii əks-
sədası kimi doğulmağa başlamışdır. Başqa sözlə desək, əgər XIX əsrin axırları və XX 
əsrin əvvəllərində İsmayıl bəy Qaspıralı kimi görkəmli bir mütəfəkkirin türk birliyi 
uğrunda qətiyyətli və şərəfli mübarizəsi olmasaydı, Hüseyn Cavidin “İsmayıl bəy” şeiri 
də yaranmazdı. Eləcə də, əgər Cavidin həmin şeiri öz vaxtında yazılaraq, öz işini 
görməsəydi, yəni yüzlərlə başqa örnəklərlə birgə türkçülük ideyalarının yayılmasına 
səmərəli təsir göstərməsəydi, milli oyanışın və özünüdərkin dərəcəsi indiki səviyyədə 
olmazdı. Real-tarixi zəmində, ictimai-siyasi gerçəkliklə bədii yaradıcılığın bu cür 
ikitərəfli qarşılıqlı münasibətlərini ədəbiyyatda milli özünüdərk ideyalarını əks etdirən 
başqa nümunələrlə ictimai-siyasi həyatın digər müvafiq hadisələrinin qarşılıqlı 
əlaqələrinə də şamil etmək olar. 
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda və Türküstanda baş verən maarifçi- 
demokratik təmayüllər və yenilikçi hərəkatların bir-birinə oxşar ümumi tərəfləri ilə 

---

318 
yanaşı, bir-birindən fərqli, xüsusi cəhətləri də mövcud idi. Azərbaycandakı milli 
təmayüllər haqqında daha çox yazıldığından və ədəbi-elmi ictimaiyyətə məlum 
olduğundan biz Əbdürrauf Fitrət yaradıcılığı ilə əlaqəli olduğu üçün həmin dövrdə 
Özbəkistanda fəaliyyət göstərən “Cığatay gürüngü” və cədidçilik hərəkatı haqqında 
yığcam məlumat verməyi zəruri hesab edirik. 
“Cığatay gürüngü” 1918-1920-ci illərdə, təxminən Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyyəti dönəmində 
Özbəkistanda 
fəaliyyət 
göstərən, ictimai-mədəni 
hərəkatlardan biridir. Hərəkatın adındakı “Cığatay” sözü Çingiz xanın vaxtilə 
Türküstanın müəyyən hissəsini idarə edən oğlunun adından alınmışdır, “gürüng” sözü 
isə “məclis”, “toplantı”, “yığıncaq” mənasını bildirir. Amma “Cığatay gürüngü”nün 
fəaliyyəti və vəzifələrinin bəzi tərəfləri haqqında özbək tədqiqatçıları arasında 
mübahisəli məqamlar mövcuddur. Məsələn, yuxarıda göstərilən mənbələrdən belə 
məlum olur ki, görkəmli və təcrübəli özbək ədəbiyyatşünaslarından biri “Cığatay 
gürüngü”nü Özbəkistandakı ilk Yazıçılar Birliyi kimi təsəvvür və təqdim edirsə, 
tanınmış fitrətşünas Həmidulla Baltabayev “Cığatay gürüngü” dərnəkdirmi, yaxud 
təşkilatdırmı?” – sualının doğrü-düzgün cavabını aydınlaşdırmağa çalışır. Amma nə 
olur-olsun və necə olur-olsun, “Cığatay gürüngü”nün yaranmasında və olduqca səmərəli 
fəaliyyətində Əbdürrauf Fitrətin fədakar və millətpərvər rolu, birmənalı olaraq, 
vurğulanır. Böyük özbək ədəbiyyatşünası Beyalı Qasımov yazır: 
“Fitrətin Daşkənddəki 
ən böyük işlərindən biri “Cığatay gürüngü”nün fəaliyyəti oldu. Mədəniyyətimiz 
tarixində fövqəladə əhəmiyyətə malik, keçmiş irsimizi öyrənmək və xalqımızın mənəvi 
mülkünə çevirməkdə, indiki nəsilləri əcdadlarımızın ölməz ruhiyyət aləmi ilə 
bağlamaqda saysız-hesabsız xidmətləri olan bu cəmiyyət haqqında, təəssüf ki, indiyə 
qədər həqiqi və sanballı fikir deyilməyib. Halbuki, onu dərindən tədqiq etmək və 
qiymətləndirmək zamanı çoxdan yetişib”
[4, s. 96]. 
Göründüyü kimi, Fitrətin bədii yaradıcılığında milli oyanış motivlərinin və milli 
özünüdərk qayələrinin kökləri Fitrətin elə özünün ictimai fəaliyyətinin əsas istiqamətləri 
ilə ayrılmaz əlaqədə olmuşdur. Türküstanda cədidçilik hərəkatının ən fəal nümayəndələ-
rindən biri olan Əbdürrauf Fitrət bədii yaradıcılıqla ictimai-siyasi fəaliyyəti həmişə qoşa 
qanad kimi öz amalının və mübarizəsinin əsas hədəflərinə doğru birgə istiqamətləndirə 
bilmişdir.
Əslində “Cığatay gürüngü”nün məqsəd və vəzifələrini əhatə edən məşhur 
cədidçilik hərəkatı təkcə Fitrətin yaradıcılığında deyil, XX əsrin əvvəllərindəki bir çox 
Türküstan ziyalılarının fəaliyyətində ciddi dönüş yaratmışdır. Öz məna-məzmununu və 
mahiyyətini “cədid” (“yeni”, “yenilikçi”) sözündən alan cədidçilik həmin tarixi 
dönəmdə bir ideya kimi, bir maarifçilik təmayülü kimi müxtəlif türkdilli bölgə və 
mühitlərdə də bu və ya digər dərəcədə baş qaldırsa da, o heç yerdə məhz Türküstanda (o 
cümlədən, Özbəkistanda) olduğu kimi kütləvi ictimai-mədəni hərəkata çevrilə 
bilməmişdir. Cədidçiliyin ciddi tədqiqatçılarından biri olan H.Baltabayevin “Fitrət və 

---

319 
cədidçilik” monoqrafiyasının “Cədidçilik cəbhələri” fəslinin “Cədidçiliyin mənəvi 
kökləri” adlı hissəsində oxuyuruq: 
“Türküstan tarixinə aləmsümul dəyişikliklərin 
müəllifi kimi daxil olan cədidçilik nəinki Mərkəzi Asiyada, bütövlükdə Avroasiyada da 
əhəmiyyətli izlər qoyduğu üçün o, dünya elmi ictimaiyyəti tərəfindən diqqətlə 
öyrənilməkdədir. Cədidçilik hərəkatının mənəvi köklərini öyrənməklə bərabər, eyni 
zamanda, axtarışlar onun yeni-yeni cəbhələrinin ictimai-siyasi, mədəni və maarifi, 
ədəbi və elmi cəbhələrinin açılmasına ciddi təkan verə bilər” 
[1, s. 68]. 
Fitrətşünas və cədidşünas alim cədidçiliyin mənəvi kökləri və əsas təmayülləri 
haqqında fikir yürüdərkən dörd mühüm amili, xüsusilə diqqət mərkəzinə çəkir: 1. 
Cədidçiliyin Əmir Teymur tərəfindən yaradılmış və “Teymur tüzükləri”ndə öz əksini 
tapmış, mərkəzləşdirilmiş dövlət quruluşuna və ondakı idarəçilik üsuluna rəğbəti 
(Əbdürrauf Fitrət dramaturgiyasında Əmir Teymur simasını bədii obrazla canladırma 
cəhdləri və s.) 2. Teymurilər dövrü mədəniyyətinin ən böyük zirvəsi sayılan Əlişir 
Nəvai yaradıcılığını əsas götürərək, həmin əsasda yeni milli ədəbiyyat və mədəniyyət 
yaratmaq əməli; 3. Əmir Teymurun böyük dövlətçilik ənənələri ilə Əlişir Nəvainin 
yüksək milli mədəniyyət ənənələrinin vəhdəti və birliyi əsasında çağdaş dünyanın 
tələblərinə və səviyyəsinə uyğun gələn yeni cəmiyyət və müstəqil milli dövlət qurmaq 
arzusu; 4. Müstəmləkəçiliyi millətin geriliyinin və mənəvi süqutunun əsas səbəbi kimi 
dərk edərək, nəinki Türküstanın, bütövlükdə Asiyanın müstəmləkəçilik zülmünə qarşı 
milli azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizəsini həyata keçirmək əzmi. 
Bu dörd mühüm amili vurğulamaqla yanaşı, tədqiqatçı, eyni zamanda, cədidlərin 
iqtisadi-ictimai-siyasi, mədəni-mənəvi, maarifi və elmi sahələrdə həyata keçirmək 
istədikləri və qismən keçirdikləri dəyişiklikləri və yenilikləri də ayrı-ayrılıqda qeyd edir
[1, s. 68-70]. 
Beləliklə, özbək ədəbiyyatında milli özünüdərk ideyalarının ictimai-tarixi 
zəminini təşkil edən hadisə və təmayüllər Azərbaycandakı həmin dövrün hadisə və 
təmayüllərindən müəyyən mənada fərqli olsa da, hər iki ictimai mühiti bir-birinə 
yaxınlaşdıran ümumi hərəkatların və aparıcı təmayüllərin (müstəmləkəçilik zülmünə 
qarşı mübarizə, milli və yenilikçi mədəniyyətə canatma və s.) böyük əhəmiyyətini də 
azaltmaq olmaz. Ən mühüm tərəfi ondan ibarətdir ki, bədii ədəbiyyatın üfüqlərində, o 
cümlədən Hüseyn Cavid və Əbdürrauf Fitrət yaradıcılıqlarında məhz sözügedən 
dönəmin aparıcı xüsusiyyətləri, ictimai-tarixi gerçəkliyin əsas cəhətləri öz əks-sədasını 
tapırdı. Təsadüfi deyil ki, hətta onların müstəqillik illərində oxucu kütləsinə təqdim 
olunan əsərlərinin müqəddimə və təqdimatlarında da məhz özünüdərk və milli oyanış 
təmayüllərinin məhz ümumi cəhətləri vurğulanırdı.