maqol erdi va mujibi lutfi kalomi farxunda maol” .
Darhaqiqat, Alloh taolo insonni barcha mavjudotlardan ziyoda tarzda siylab,
unga nutq ato qildi, ong berdi va qalbini inja hissiyotlarga to’ldirib qo’ydi. Inson
o’z ongi yordamida o’z Yaratuvchisini tanidi, olamni idrok etdi, undagi turfa
alomatlarni – belgi-ishoratlarni angladi, o’z-o’zini bilmoqqa intildi va o’zini topdi,
o’zligini tanidi. Bu jarayonda ongida yuzaga kelgan fikrlarni va ko’nglida kechgan
hissiyotlarni u Yaratganning ulug’ in’omi – So’zda ifoda etdi. Navoiyning so’z
haqidagi nasriy mushohadalari ushbu ruboiy bilan mustahkamlanadi:
So’zdurki nishon berur o’lukka jondin, So’zdurki berur jong’a xabar jonondin, Insonni so’z ayladi judo hayvondin, Bilkim, guhare sharifroq yo’q ondin. “Alisher Navoiy estetikasining dasturiga aylangan “Insonning guhari
shariflig’i”, ya’ni yaralmish zotlar ichida mukarram va ulug’ligi so’z bilan
deyilishining asosi shundaki, So’z bilan ziynatlangan go’zal va mukammal tarzda
yaratilgan Inson o’zining eng go’zal so’zini, eng samimiy va tabiiy tuyg’ularini
Yaratganga bag’ishlaydi, unga hamdu munojotlar aytadi, Xoliq bilan yuzma-yuz
muloqotdagina yuzaga chiqarishi tabiiy bir holdir”[3.10].
Buyuk mutafakkir so’zni uch qismga ajratadi: yuqori (a’lo), o’rta (avsat) va
past (adno) darajalarda qo’llaniladigan so’zlar. So’ng ularning har biriga to’liq
ta’rif beradi va shunday xulosaga keladi:
Rif’at aro favqi Arshi a’zam so’z emish, Jonbaxsh dami Masihi Maryam so’z emish, Ma’ni durri anda barcha mudg’am so’z emish, Ulkim anga ma’ni o’lmag’ay ham so’z emish. Buyuk shoir so’z xususida mulohaza yuritar ekan, uni bir guliston bog’ga
o’xshatib, u erda jon bag’ishlovchi, yoqimli hid taratuvchi chiroyli daraxtlar va
dilga orom baxsh etuvchi rang-barang xushbo’y o’simliklar bilan birga foydasiz
xasu xashak, hatto zararli va xavfli tikanlar ham bor ekanini ta’kidlaydi:
