Kalit so’zlar:
folьklor, o’zbek folьklori, Karl Rayxl, tarjimon, tarjima,
tadqiqotchi, epos, turk eposi, doston, baxshi.
Jahon folьklorshunosligida qiyosiy folьklorshunoslik nazariy va amaliy
jihatdan tobora rivojlanib borayotgan alohida yo’nalishlardan biridir. Uning
tarkibida folьklor asarlari tarjimashunosligi, folьklor tilining adabiy tilga ta’siri,
xalq ijodi asarlari variantlari, yozuvga ko’chirilgan manbalar qiyosiy tahlili,
umumfolьklor hodisalari poetikasidagi mushtarakliklar, bir xil va turli tizimli
tillarda yaratilgan folьklor namunalarining tipologik va xususiy belgilari, adabiy
aloqalar, og’zaki va yozma ijod munosabati, folьklorizmlar masalalarini
76
o’rganishga katta e’tibor qaratib kelinmoqda. Lekin jahon folьklorshunosligida
o’zbek folьkloriga qiyosiy yondashuv asoslari va usullarini aniqlash uchun o’zbek
xalq og’zaki ijodi namunalarining tarjimasi va tadqiqi bilan maxsus shug’ullangan
olimlar faoliyatini o’rganish ham zarur hisoblanadi. Bu jihatdan Karl Rayxlning
o’zbek folьklori bo’yicha nemis va ingliz tillarida amalga oshirgan tarjima va
tadqiqot ishlari o’rganilishi dolzarb vazifalardandir.
Karl Rayxl o’zbek folьklorining xorijda nemis va ingliz tillarida tarqalishi
hamda o’rganilishiga shu tillarda amalga oshirgan tarjimalari qatori 1980–1989
yillardagi izlanishlari asosida yaratgan “Uzbek Epic Poetry: Traditions anf Poetic
Diction” (1989, “O’zbek epik she’riyati: an’analar va badiiy uslub”), 1992 yilda
uning yanada kengaytirilgan va boyitilgan nashri “Turkic Oral Epic Poetry:
Traditions, Forms, Poetic Structure” kitoblari bilan katta hissa qo’shgan taniqli
folьklorshunos olimlardan biridir. Bu kitob “Tyurkskiy epos: tradisiya, formы,
poeticheskaya struktura” nomi bilan V.Treyster tomonidan D.A.Funka umumiy
tahriri ostida ingliz tilidan rus tiliga tarjimada chop etilgan.
K.Rayxl tadqiqotlari jahon folьklorshunosligida o’zbek folьkloriga qiyosiy
yondashuv asoslari hamda usullarini aniqlashda muhim manba vazifasini o’tay
olishi, qiyosiy folьklorshunoslikning o’zbek folьklorshunosligi tarkibidagi o’rni,
maqsad va vazifalari, metodologik xususiyatlari, shakllanish tarixi va nazariy
taraqqiyot bosqichlarini dalillashi, o’zbek folьklorining jahon qiyosiy
folьklorshunosligi manbasi sifatida tanlanish va o’rganilish omillarini asoslashga
imkon berishi bilan ahamiyat kasb etadi.
Olimning tadqiqotlarida o’zbek folьkloriga turkiy folьklor kontekstida
qiyosiy yondashilgan bo’lib, ularda o’zbek va boshqa turkiy xalqlar ertaklari
hamda dostonlari poetik strukturasidagi umumiy va differensial belgilar, eposda
bosh qahramon, syujet modellarini tanlab tasvirlashda baxshilar mahorati, folьklor
va yozma adabiyot aloqasi, folьklorizmlar tipologiyasi, tarixiy va zamonaviy
biografik asarlar mundarijasi va ularning til xususiyatlarini tanqidchi uslubi hamda
mahorati masalalari yoritilgan.
Tadqiqotchining “Turkic Oral Epic Poetry: Traditions, Forms, Poetic
Structure” kitobi “Studies in Oral Traditions” rukni ostida ingliz tilida Nьyu-
Yorkda nashrdan chiqqan bo’lib, o’n bob, bibliografiya va atamalar ro’yxatidan
tashkil topgan. Uning “Kirish” qismida muallif shunday izoh keltirar ekan,
o’zbeklar nomini alohida tilga olgani kuzatiladi:
“The focus of the book will be on
what I term the “central traditions”. By “central traditions” of Turkic oral epic
poetry I mean the epic traditions of the
Uzbeks
(and Uighurs), Kazakhs,
Karakalpaks, and Kirghiz…”
[1, 4]. (Tarjimasi: Kitobning asosida “barqaror
an’analar” atamasini qo’yganman. “Barqaror an’analar” deganda, turkiy xalqlar
hisoblanmish
o’zbek
larning (va uyg’urlarning), qozoqlar, qoraqalpoqlar va
77
qirg’izlarning og’zaki ijodi namunalari bo’lmish eposlarni nazarda tutganman…–
D.Q.).
Muallif bu o’rinda xalq og’zaki ijodi asarlari tili haqida ham alohida fikr
yuritib, turk (“Turkish”) va turkiy (“Turkic”) tushunchalari izohiga ham alohida
to’xtaladi: “In order to avoid confusion, the distinction between
“Turkish” and
“Turkic” has been carefully maintained throughout the book. “Turkish” refers to
the language of the people of Turkey; older forms of Turkish (before Ataturk’s
language reforms in 1920s) are generally referred to as Ottoman or Ottoman
Turkish. “Turkic”, on the other hand, refers to the language group to which
Turkish belongs”
[1, 5-6].
Ko’rinyaptiki, muallif “turkish”, ya’ni turk tili Turkiyaliklarning tili ekani,
uning qadimiy ko’rinishlari (1920 yillardagi Otaturk til islohotidan oldin) umuman
turk (otoman)larga tegishli bo’lgani, “turkic” – turkiy til esa turk tili ham kiradigan
til guruhi ekanini ta’kidlagan.
Kitobning “The Turkic Peoples: Backgrounds and Contexts” nomli ilk
bobida turkiy xalq – turklar, o’zbeklar, ozarbayjonlar, qozoqlar, qoraqalpoqlar,
uyg’urlarning miloddan avval boshlanib, XX asrning boshlarigacha kechgan tarixi,
ko’chmanchilik hayoti, dini, tili, madaniyati, “Turkic Epic Poetry: The Earliest
Documents” nomli ikkinchi bobida “O’g’uznoma”, “Devonu lug’otit-turk”, “Dada
Qo’rqut kitobi”, “Kultegin bitigi” asarlarining yaratilishi, mualliflari, ma’no-
mundarijasi, ulardan olingan parchalar tarjimasi keltirilgan.
Kitobning “The Singer: Shaman, Minstrel, Poet” deb ataluvchi uchinchi
bobida ijrochilar: shomon, kuychi, shoir maqomida o’rganilgan. Ayniqsa, O’rta
Osiyo xalqlarining doston kuylovchilari – o’zbeklarda baxshilar, qoraqalpoqlarda
jirov va baqsыlar, qozoqlarda oqinlar, qirg’izlarda manaschilar, maddoh va
qissaxonlar xususida asosli fikrlar yuritilgan. Og’zaki epik janr ijodkor va
ijrochilarining shomonlardan farqi va o’xshashligi izohlab berilgan.
Navbatdagi “Ijro” deb nomlangan to’rtinchi bob Markaziy Osiyo xalqlarida
urf-odat, an’ana, marosimlar, ularning musiqiy-marosimiy tuzilishi, ritual
yo’nalishi, ijroda deklamasiya, ijrochi va auditoriya, “Janr” deb ataluvchi
beshinchi bobda epos, she’r va nasr bilan bog’liq janrlar, romanik epos,
qahramonlik qo’shiq va ertaklari masalalari, “Syujet modellari” nomli oltinchi
bobda “Qambar” va qahramon tushunchasi, “Go’ro’g’li”dagi sovchilik,
“Alpomish”dagi qahramonning uyga qaytish motivi modellari tabiati, badiiyati
muammolariga munosabat bildirib o’tilgan. “Alpomish” dostonining qisqacha
mazmuni hamda Fozil Yo’ldosh o’g’li kuylagan variantidan ba’zi parchalarning
asliyati va ingliz tilidagi tarjimalaridan namunalar keltirilgan.
Kitobning “The Varietes of Formulaic Diction” nomli ettinchi bobi xalq
og’zaki ijodi matnlarining stilistik formulalari, ularda vazn, parallelizm, formula va
78
formulalar tizimi tahliliga, sakkizinchi bobi ijro jarayonidagi badihago’ylik, ya’ni
“improvizasiya”, epik xotira, variantlilik, qat’iylik, to’qqizinchi bobida formul
ritorika, uslub, badiiy ijodda poetik usullarni qo’llash, personajlar tizimi va
tabiatiga munosabat aks ettirilgan.
Nihoyat, kitobning “Transformations in Space and Time” nomli o’ninchi
bobi “makon va zamon” masalasi “Go’ro’g’li” va “Alpomish” dostonlarining turli
davrlarda yozib olingan turfa variantlarini yoritishga bag’ishlangan.
Umuman olganda, Karl Rayxl tadqiqotlari turkiy, jumladan, o’zbek xalqi
og’zaki epik ijodi bo’yicha juda qimmatli materiallarni o’z ichiga olganligi bilan
e’tibor va e’tirofga loyiqdir.
Dostları ilə paylaş: |