80
Darhaqiqat, aruzda qofiyaga e’tibor juda kuchli bo’lganidan qadimgi turkiy
poeziyadagi alliterasiya va sintaktik parallelizmning she’riyatdagi ishtirokini ancha
chetga surib qo’yadi. «Kitobi dadam Qo’rqut» asarida aruzning ta’siri sezilmaydi.
Xorazm dostonlarida esa bu holatning aksi kuzatiladi. Xorazm dostonlarida she’riy
parchalar qat’iy bo’g’in tartibi asosida tuzilgan bo’lib, asosan, murabba’ tarzida
qofiyalashadi. Shuningdek, she’riy parchalar orasida muxammas, g’azal kabi
shakllar uchraydi. Umuman olganda, bu xususiyatni turkman, ozarbayjon kabi
o’g’uz guruhiga mansub xalqlar eposida to’la kuzatish mumkin.
Demak, «Kitobi dadam Qo’rqut»dagi matn juda qadimiy, arxaik epos qonun-
qoidalariga ancha mos keladi. Xorazm dostonlari esa (shu jumladan, turkman
eposi ham) keyingi asrlarda yozma adabiyot ta’sirida ancha mukammal she’riy
shakllarga ega bo’lib, musiqiylik tamoyillariga muvofiq qayta ishlangan. Bundan
qat’iy nazar, «Kitobi dadam Qo’rqut» asaridagi epos qonuniyatlariga xos
an’analarning katta ko’pchiligi Xorazm dostonlarida o’z ta’sirini saqlab qolgan. Bu
holatlar asar leksikasida, epik bayon uslubida, badiiy tasvir vositalarida, ranglar
simvolikasi va boshqa qator omillarda o’zini namoyon qilib turadi.
«Kitobi dadam Qo’rqut» matnidagi o’g’uz shevasiga oid ko’plab leksik
birliklar hozirda Xorazm shevasida faol ishlatiladi. Buni quyidagi so’zlar orqali
ko’rish mumkin: o’kcha ‒ tovon; g’oli – gilam; gizlamoq – yashirmoq; cho’rak –
kulcha; doyi – tog’a; cholimli – o’xshash; do’l – urug’, shaxvat, tuxum; et – go’sht;
so’lqim – g’ujum kabilar. Bulardan tashqari mumtoz o’g’uz eposi tarkibidagi
ko’plab frazeologik iboralar, uchiriq so’zlar, idiomalar ishlatilganki, ularning
aksariyati hozirda ham mahalliy so’zlashuv nutqida qo’llaniladi.
Xorazm dostonlarining tili va badiiy xususiyatlari haqida talaygina ishlar
amalga oshirilgan va dostonlardagi an’anaviy formulalar, stereotiplar,
parallelizmlar, badiiy tasvir vositalari va ularning lokal xususiyatlari haqida
S.Ro’zimboev,
O.Madaev,
G.Eshchonova,
I.Devanova,
N.Sobirova,
S.Soriyevlarning ishlarida ancha batafsil so’z yuritilgan [8.26….8.96]. Biroq ushbu
masalalar «Kitobi dadam Qo’rqut» asari bilan qiyosiy ravishda o’rganilmagan.
Qoraqalpoq folьklorshunosligida bu borada K.Polimbetovning nomzodlik ishida
ayrim mulohazalar bildirilgan [9.22].
Shu narsa ko’zga yaqqol tashlanadiki, mumtoz o’g’uz eposida ishlatilgan epik
bayon uslubi asosan og’zaki etib kelgan dostonlarda o’zini barqaror holda saqlab
kelgan.
Dostları ilə paylaş: