Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Key words: 
Religion, belief, hagiographic literature, scholasticism, 
mysticism, ancient literature, skill, renaissance. 
E’tiqod dunyoqarashning mazmunini tashkil etadigan vositalardan biridir. U 
insonlarning ishonchi, hissiyoti, irodasi va faoliyatini belgilaydi, ularni boshqaradi, 
shaxsni to‘g‘ri yashashga undaydi. Muayyan dunyoqarash tarkibida diniy-ilohiy 
qarashlar o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ular insonning ilohga bo‘lgan e’tiqodi 
bilan bog‘liq bo‘lib, vujudga kelishiga ko‘ra, boshqa dunyoqarash shakllari kabi 
muayyan asoslarga egadir. “Nobel” mukofoti laureati, mashhur yozuvchi Gabriel 
Garsia Markes qalamiga mansub “Oshkora qotillik qissasi” asari qahramoni 
Santyago Nasarning tilidan aytilgan “… Meni ishontiring – aqidaparast eting, 
dunyoni o‘zgartirib yuboraman” [1,461] degan jumlalari ham buni yaqqol 
tasdiqlaydi. Diniy dunyoqarashning to‘g‘ri shakllanishi hozirgi zamonning eng 
dolzarb mavzularidan biri hisoblanadi. “Agar Xudo bo‘lmaganida edi, odamlar uni 
o‘ylab topgan bo‘lishardi”, – degan edi fransuz faylasuf olimi Volter. Shu sababli 
ham diniy dunyoqarash ma’lum bir davrda muayyan ijtimoiy vazifalarni bajarib 
kelgan. Chunki diniy dunyoqarash inson qalbidagi quyidagi holatlar bilan bog‘liq 
hisoblanadi: 
Emotsional-ruhiy holatlar; 
E’tiqod; 
E’tiqodning xatti-harakatlarda namoyon bo‘lishi.[2,20] 
Bular orqali inson faoliyatini, yashash tarzini, ma’naviy va jismoniy jihatdan 
boshqarish mumkin. Adabiyot orqali targ‘ib qilinganda bu yaxshi natija beradi. 
Negaki, adabiyotning asosiy vazifasi insonni ma’naviy jihatdan tarbiyalash, e’tiqod 
masalasi qo‘shilsa, adabiyot ma’lum bir g‘oya, mafkuraning tom ma’nodagi 
targ‘ibotchisiga aylanadi. 
XV-XVI asrlarda Yevropada katolik cherkovi hukmronligining kuchayishi 
natijasida barcha sohalarda bo‘lgani kabi adabiyot sohasida ham bir qator 
o‘zgarishlar ro‘y bergan. Cherkov din – e’tiqodiy qarash mutlaq kuchga ega 
bo‘lishini istadi va insonni va uning ruhiyatini ham o‘ziga bo‘ysundirishga harakat 
qildi. Aynan shu davrdan boshlab diniy ruhdagi hikoyat va rivoyatlarni badiiy 
jihatdan qayta ishlash keng tus oldi. Ularning bosh qahramonlari, odatda, yo 
payg‘ambarlar, yo avliyo, ba’zan esa el og‘ziga tushgan ulug‘ allomalar bo‘lgan. 
Ayniqsa bu hodisa Yevropada cherkovning kuchayganligi bilan izohlanadi, chunki 
ilohiy taqdir esa cherkov yordamida tarkib topadi degan g‘oya asosida insonlarni 
cherkovga itoatkor bo‘lishga undaganlar. Fozila Sulaymonova o‘zining “Sharq va 
G‘arb” kitobida keltirgan quyidagi misollar ham buning yorqin misolidir: “Sharq 

---

162 
bilan uchrashmaguncha Ovrupo mamlakatlari, hatto ilg‘or hisoblangan Fransiyada 
ham yozma adabiyot din arboblari tomonidan diniy mazmunda, lotin tilida 
yaratilgan asarlardan iborat bo‘lgan…”[3,7] bu jarayon ancha uzoq va murakkab 
davrni bosib o‘tgan. Agiografik adabiyot mana shunday g‘oyalarning natijasida 
vujudga keldi. Mashhur rus yozuvchisi Lev Tolstoy bu jihatdan ko‘plab Sharq 
qarashlarini o‘z asarlarida bayon etganligini ko‘rishimiz mumkin: “Men Xudoga 
ham ishonganman, to‘g‘rirog‘i, Xudoni inkor etgan emasman, ammo qanaqa 
Xudoga ishonishimni aytib berolmasdim. Men Isoni ham, uning ta’limotini ham 
inkor etmadim, biroq bu ta’limotning mohiyati nimadaligini bilmasdim” [4,45]. 
Tolstoy aslida G‘arb ishongan dinni qoralamoqchi yo yomonlamoqchi emas edi, 
aksincha, yillar davomida dinning shaxsiy manfaatlar yo‘lida buzilganligidan va 
mohiyatini yo‘qolib borganidan afsuslanar edi. Shu sababli ham o‘z asarlarida 
Sharqqa murojaat qilganini ko‘rishimiz mumkin. 
Adabiyotda diniy mavzularni yoritish ijtimoiy hayotning dastlabki 
bosqichlaridanoq boshlangan edi. Buning yorqin misoli sifatida miflarni keltirish 
mumkin: miflarda xudolar, payg‘ambarlar, ma’bud va insonlarning munosabati 
natijasida dunyoga kelgan g‘ayritabiiy kuchga ega bo‘lgan mavjudotlar (kentavrlar, 
sikloplar, sirenalar va boshqalar bo‘lib, ular adabiyotda antigeroylar [5,26] nomi 
bilan ataladi) keng tarqalgan edi. Antik adabiyotda ham bunday asarlar yaratishga 
katta e’tibor qaratilgan, xususan, antik adabiyotdagi she’rlar mavzu mundarijasiga 
ko‘ra “anakeront odasi” – sharob va sevgi haqida, “goratsiyan odasi” – oqilona 
hayot kechirish haqida, “pinadrik oda” – xudolar va qahramonlarni ulug‘lovchi 
she’rlarga ajralgan [6,6]. Dunyoqarashning bunday mifologik mohiyati bugungi 
fan-texnika taraqqiyoti, insonning aqliy salohiyati nihoyatda kuchayib ketgan 
davrda jo‘n va ibtidoiy bo‘lib ko‘rinadi. Ammo afsona va rivoyatlarning badiiy 
jozibasi, insonparvarlik g‘oyalari bilan sug‘orilganligi hozirgi kunda ham 
insonlarni ezgu fazilatlar ruhida tarbiyalashda ta’sirchan omil bo‘lib qolmoqda.
Agiografik adabiyotda umrning mazmuni, hayot va o‘lim muammosi kabi 
masalalar ilohiyot, diniy e’tiqod tushunchalari, hayot ziddiyatlarini bartaraf qilish 
bilan bog‘liq regulative (tartibga soluvchi) faoliyatini yoritishda badiiy adabiyotga 
murojaat qildi. Bu turdagi asarlarning yaratilishiga bir qator omillar sabab bo‘ldi. 
Eng asosiysi, kuchli e’tiqod yoki g‘ayrioddiy xislatlarga ega bo‘lgan kishilar, 
karomatgo‘y avliyolar, mashhur din ulamolarini namuna qilib ko‘rsatish asosida 
ommani ilohiylikka da’vat etish bo‘lgan. Shu davrdan boshlab agiografik asarlar 
uchun zamin yaratildi. Sharqiy Rim (Vizantiya) imperiyasi bu sohada ancha 
ilgarilab ketdi. Vizantiya adabiyoti olimlar tomonidan uch davrga bo‘lib 
o‘rganilgan [7,71], shundan 2-davr (IV-VI asrlar) ijodkorlari avliyo-anbiyolar 
haqidagi qissalarni yaratishga katta e’tibor qaratdilar. Bu davr adabiyotining 
ko‘zga ko‘ringan ijodkorlari Nonna, Agafiy, Pavel Silensiariy kabilar edilar. Ular 

---

163 
o‘z asarlari orqali Vizantiyada xristian dinini keng yoyishga intilganlar va buni 
adabiyot sohasi orqali amalga oshirishga harakat qilganlar. Asarlarida birinchi 
navbatda e’tibor din fidoyilari – cherkov ruhoniylari asosiy qahramonlar 
hisoblanganlar. “Avliyo Antoni manqabasi”, “Lavsaik” kabi asarlar IV-VI asrlarda 
yaratilgan dastlabki agiografik asarlarga misol bo‘lsa-da, lekin aynan shu vaqtlarda 
bu turdagi asarlar o‘ziga xos adabiy shakl sifatida to‘liq ommalashmagan edi. VI 
asrdan keyingi davrda diniy asarlar yaratishda falsafa faniga murojaat qilish 
kuchaydi, shu bilan bir qatorda din falsafa asosida o‘rganildi.
Yuqoridagilarda shu narsa ma’lum bo‘ladiki agiografik asarlarning eng 
birinchi qatorida nubuvvat, ya’ni payg‘ambarlar hayoti, faoliyatiga bag‘ishlangan 
asarlar turadi. Nubuvvat ma’rifatisiz ham tasavvuf va mumtoz adabiyotni butun 
jozibasi bilan anglab olish mushkul hisoblanadi. Bu turdagi asarlar hajm jihatidan 
kengligida emas, balki nabiylik singari olam va odam mohiyatini o‘zida, qanchalik 
jozibali tuyg‘ularda ifoda eta bilgan bilan ajralib turgan. Zamon talabi bilan 
payg‘ambarlar hayotining kerakli jihatlari yoritilib borilgan. Rabg‘uziy davrida 
islomni anglashga bo‘lgan ehtiyoj kuchli bo‘lganligi sababdan, asar din arkonlarini 
tushuntirib berishdan ko‘ra, uning mohiyatini tushuntirishga, Navoiy yashab ijod 
qilgan davrda adolatga bo‘lgan ehtiyoj kuchli bo‘lganligidan tenglik va adolat 
masalasiga yo‘naltirilgan. Turli davrlarda yashab o‘tgan avliyolar va din 
peshvolarining pand-nasihatlari, karomatlari, ibratli hayoti ham agiografik 
asarlarga asos bo‘lib xizmat qilgan. Buning sababi jamiyat o‘zidan oldingi 
davrlarda bo‘lib o‘tgan voqealarning ko‘plarini mo‘jiza sifatida qabul qilmay 
qo‘yganligi agiografik asarlarning kengayishiga xizmat qilgan. Dastlabki davrda 
faqat xudolar (mifik qarashlarga asoslangan), payg‘ambarlar haqida yaratilgan 
bo‘lsa-da, zamon talabidan kelib chiqqan holda mavzu doirasi va qamrovi ancha 
kengaygan. 
Jahon va o‘zbek adabiyotida agiografik asarlarning o‘rni nihoyatda katta 
bo‘lib, xalq hayotidagi ijtimoiy muammolardan ko‘ra uning e’tiqodiy qarashlari 
yuqoriroq turishligi va barcha turmushdagi muammolar e’tiqodiy jihatdan hal 
qilinishligi yuqorida keltirilgan ko‘plab misollarga javob bo‘la oladi.