Tilshunoslik fanidan ma’ruzalar matni

5. Qadimgi xitoy tilshunosligi
Qadimgi Xitoy tilshunosligida yozma manbalar alohida ahamiyatga ega bo‘lgan. Bizning kunlarimizgacha yetib kelgan Xitoy yozuvining eng qadimiy yozma yodgorliklari eramizgacha bo‘lgan XIII-XI asrlarga borib taqaladi. Ushbu yozma yodgorliklar hayvon (qo‘y) suyaklari va toshbaqa qalqonlari bo‘lib, ularda fol ochish jarayoni haqida ma’lumot beriladi. Bu qadimgi «manbalar» Xitoy tilshunosligi tarixida va taraqqiyotida muhim o‘rin egallaydi.
Xitoy madaniy taraqqiyotiga hind madaniyatining ta’siri natijasida (Ya’ni Xitoyga Hindistondan buddizmning kirib kelishi sababli) hind tilshunosligining ta’siri bilan Xitoy tilshunoslari ona tillarining fonetik-prosodemik hodisasi – intonatsiyaning to‘rtta turini ishlab chiqdilar. Xitoy tilshunoslari tomonidan, ayniqsa, xan davrida (bizning eramizgacha bo‘lgan 206 – eramizning 220 yillari) leksikologiya, leksikografiya, iyeroglifika, fonetika, grammatika va dialektologiya masalalariga katta e’tibor berilgan.
Ushbu davrning eng buyuk tilshunosi Syuy Shen «Elementlar va murakkab belgilar haqida» asari bilan yozuv nazariyasining asoslarini yaratdi. Bu manba Xitoy tilshunosligida shu kunlarda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Xitoy tilshunosligi, ayniqsa, XVII-XIX asrlarda keng quloch yoydi. Bu davrlarda tarixiy fonetika, etimologiya va sintaksisga (sintagmaga) oid faktlar ustida ish olib borildi. Shuningdek, tanqidiy matnshunoslik taraqqiy qildi. Xitoy tilshunosligi taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan ota-bola Van Nyang – Sung (1744-1832) va Van In-Chji (1766-1834) Xitoy grammatikasining asoschilari sifatida tan olinadi. Xitoy tilshunoslari so‘z masalasida mustaqil so‘zlarni va yordamchi so‘zlarni farqlaganlar. Mustaqil so‘zlarni ot, sifat va fe’l turkumiga ajratganlar.
Yangi davr tilshunosligining yirik vakili tadqiqotchi Chjan Bin-Lin (1869-1936) bo‘lib, u Xitoy tilining me‘yoriy va tarixiy fonetikasi, dialektologiyasi masalalarini ishlab chiqdi. Shuningdek, u fonetik yozuv loyihasini ham tuzdi.
Umuman olganda, Xitoy tilshunosligining asosiy yo‘nalishi, ayniqsa, o‘rta asrlarda fonetika (yoki fonologiya) hisoblangan. Xitoy yozuvi ideografik yozuv bo‘lib, har bir belgi so‘zga yoki o‘zakka muvofiq keladi. Fonetik jihatdan esa har bir belgi bo‘g‘inga to‘g‘ri keladi. Aslida amaliy jihatdan barcha o‘zaklar bir bo‘g‘inlidir.
XVII-XVIII asrlarda Xitoyda fan – tarixiy fonetika katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Agar Xitoyda tasviriy fonetika poetika bilan bog‘langan bo‘lsa, tarixiy fonetika qadimgi matnlarni sharhlashda yuzaga kelgan ayrim masalalarga javob berish bilan shug‘ullandi.
Xitoy tili tarixiy fonetikasining yaratilishi Xitoy klassik tilshunosligining qo‘lga kiritgan muhim yutug‘i hisoblanadi. Bu jahon tilshunosligi fanida dastlabki yo‘nalish sifatida butunlay tarixiylik prinsipiga asoslangan bo‘lib, o‘z oldiga bevosita kuzatishda berilmagan tilning o‘tmish «shakli», holati bilan bog‘liq hodisalarni, faktlarni tiklash maqsadini qo‘yadi. Ayni jarayonning metodlaridan va qo‘lga kiritgan natijalari, yutuqlaridan hozirgi kunlarda ham foydalanilmoqda.


GLOSSARY