Tilshunoslikda til va nutq dialektikasi
Yüklə 229,26 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Keywords: "stable essence", "forces in motion", the great theorist, "stability and
variability in language", diachronic, synchronous, in the dialectic of speech. Til va nutq dialektikasi nazariy tilshunoslikning, shuningdek, amaliy tilshunoslikning hamda psixologiya, falsafa, mantiq kabi fanlarning ham muhim va murakkab muammolaridan biri bo’lib, ayni masala jahon tilshunosligining doimiy diqqat markazida turgan va hozirda ham shunday. XX asr tilshunosligining - sistem tilshunoslikning bosh, asosiy mezoni til va nutq munosabati, til va nutq hodisalarini, birliklarini farqlash bo’ldi. Ushbu muammo tarixiga nazar tashlasak, professor H.Ne’matovning ma’lumot berishicha, til va nutq hodisalarini o’zaro farqlash dastlab U VII-IX asrlarda shakllangan arab tilshunosligining til o’rganish usullarida ko’rish mumkin. Professor A.Nurmonovning tadqiqotida esa temuriylar davri o’zbek tilshunosligining sardori bo’lgan Alisher Navoiy asarlarida til va nutq hodisalari farqlangani, alloma shu masalaga alohida e’tibor bergani qayd etiladi. Til va nutq muammosi umumiy nazariy tilshunoslikning asoschisi bo’lgan Vilgelm fon Gumboldtning tildagi energeo (harakat, jarayon, kuch) va ergon (mahsulot), tilshunoslikdagi psixologizm oqimining asoschisi G.Shteyntalning tildagi «barqaror mohiyat» va «harakatdagi kuchlar», buyuk nazariyotchi va amaliyotchi tilshunos Boduen de Kurtenening «tildagi barqarorlik va o’zgaruvchanlik» haqidagi ta’limotlarida ham beriladi. Ta’kidlash shart, til va nutq dialektik munosabati o’zining dastlabki haqiqiy, mukammal ilmiy nazariy yechimini tilshunoslik fanida keskin burilish yasagan buyuk tilshunos olim Ferdinand de Sossyur asarlarida topdi. Demak, til va nutq masalasi nafaqat sistem tilshunoslikning, umuman, jahon tilshunosligi fanining hamma davrlaridagi ham diaxron, ham sinxron bosqichlaridagi eng jiddiy nazariy muammosi bo’lgan va bundan keyin ham shunday bo’lib qoladi. Negaki, tilshunoslikning ushbu o’ta murakkab va o’ta dolzarb muammosisiz nafaqat nazariy-umumiy tilshunoslikning, balki xususiy-amaliy tilshunoslikning ham qator eng muhim, asosiy masalalarini to’liq, mukammal va ob’ektiv hal qilib bo’lmaydi. Shunga ko’ra til va nutq dialektikasi jahon tilshunosligi fanining doimiy muammolaridan biri sifatida qolaveradi. Sho’ro davri tilshunosligida, ayniqsa 60 yillardan boshlab, til va nutq masalasiga alohida e’tibor berila boshladi. Aniqrog’i, F. de Sossyur tomonidan xalqning aloqa "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 December 2021 / Volume 2 Issue 12 www.openscience.uz 635 qilish, fikr ifodalash vositasining til va nutq deb berilishi, bularning bir-biridan farqlanishi olimlar o’rtasida fikrlar qarama-qarshiligini tug’dirdi. Bir qator olimlar til va nutq o’zaro farqlanmaydi, aslida farqlanmaydigan bitta ob’ekt mavjuddir, til va nutq bir narsa, desa, boshqa bir qator olimlar til va nutqni albatta farqlash kerak, bular farqlanadi, degan g’oyani ilgari suradi. Xullas, hozirda til va nutqni, til va nutq hodisalarini, birliklarini farqlash umumtilshunoslikda, shuningdek, o’zbek tilshunosligida ham mustahkam o’rin egalladi. Til va nutq dialektikasida til o’ziga xos murakkab tuzilishga (strukturaga) ega bo’lgan bir butun sistema sifatida faoliyat ko’rsatadi. Demak, F.de Sossyur mutlaqo to’g’ri ta’kidlaganidek, til sistemadir. Til sistemasining bir-biri bilan uzviy bog’langan tovush tomoni, lug’at tarkibi, grammatik qurilishi mavjud bo’lib, ular birgalikda bir butunlikni, sistemani tashkil qiladi. Tilning sistem xarakteri aslida qayd etilgan sathlar, qatlamlar (yaruslar) bilan belgilanadi, asoslanadi. Ayni vaqtda ushbu satxlarning har biri o’ziga xos sistema ichki sistema bo’lib, til sistemasining tarkibiga kiradi. Demak, til sistemalar sistemasi super sistema, makrosistema sifatida jamiyatga xizmat qiladi, ijtimoiy ahamiyatga ega bo’ladi, ijtimoiy amaliy vazifa bajaradi. Tilning ijtimoiy mohiyati jamiyatda aloqa aralashuv quroli bo’lishida ko’rinadi. Shunga ko’ra professor. S.Usmonov «Insonlar orasidagi munosabat uchun xizmat qiladigan narsa, albatta, ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lishi lozim. Chunki bunday munosabat, aloqa kollektiv ichida, jamiyatda voqea bo’ladi», deydi. Tilning material mohiyati haqida fikr yuritilganda, tilni belgilar sistemasi yoki semiotik sistema deb qarash hozirda tilshunos olimlar tomonidan qabul qilingan. Masalan, professor V.M.Solnsev «Til tipik semiotik yoki belgilar sistemasidir » desa, tilshunos B.V.Kosovskiy «til o’zining material mohiyatiga ko’ra belgilar sistemasini yoki semiotik sistemani hosil qiladi», deb alohida qayd etadi. Xullas, til super sistema sistemalar sistemasi sifatida jamiyat uchun tarixan mukammal yaratilgan, barchaga birday xizmat qiladigan va barcha uchun umumiy bo’lgan, asosan fikr ifodalash, fikrni moddiy qilish uchun ishlatiladigan alohida so’zlar, gaplar nutq birliklaridan, ifoda vositalaridan, ularning o’zaro mantiqiy bog’lanishi uchun, nutqni qurish uchun xizmat qiladigan qonun-qoidalardan tashkil topadi. Til o’zining jamiyatdagi kommunikativ (informativ, ekspressiv, emotiv, volyuntativ va boshq.) vazifasini qanday ko’rinishda, qanday «qiyofada», qanday shaklda amalga oshiradi? Ijtimoiy-psixik jarayon bo’lgan til o’zining jamiyatdagi kommunikativ, umuman har qanday vazifasini nutq shaklida, nutq ko’rinishida, nutq orqali amalga oshiradi. Nutq til sistemasining so’zlashuv, flkr almashuv jarayonidagi yoki yozuvdagi muayyan ifodasidir, ko’rinishidir, holatidir. Shunga ko’ra, S.Usmonov til qachon "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 December 2021 / Volume 2 Issue 12 www.openscience.uz 636 ma’lum funksiyani bajarishi mumkin degan savolni o’rtaga tashlab va quyidagicha javob beradi. Demak, uning fikricha, til nutq sifatida namoyon bo’lgandagina ma’lum funksiyani bajarishi mumkin . Miyamizda (ongimizda) ob’ektiv olamning ta’siri tufayli hosil bo’lgan tushunchalar, tasavvurlar, turli xil fikrlar, demak, ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan til (nutq) orqali voqelashadi. Yana ham aniqrog’i, har qanday fikrni ifodalash, boshqalar bilan aloqada bo’lish, faqat til materiali orqali amalga oshadigan real, jonli nutq jarayonida sodir bo’ladi. Til aloqa quroli, insonlar orasidagi munosabat vositasi deb baholanishida til materialiga asoslangan nutq ko’zda tutiladi. Ichki ideal jarayon, tashqi material voqelikka o’tar ekan, aylanar ekan, bu o’tish jarayon faqat nutq asosida, ya’ni hamma vaqt til materialiga suyanadigan nutq orqali amalga oshadi. Nutq uchun esa asos (baza) vazifasini til boyligi, til materiali o’taydi. Til materialini S.Usmonov ikkiga bo’ladi: Yüklə 229,26 Kb. Dostları ilə paylaş:
|