TiykarǵÍ BÓlim

3. «Maman biy ápsanası» romanında giperbola hám litotanıń qollanılıwı

Milliy ádebiyatımızdıń maqtanıshı, Ózbekstan Qaharmanı, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı Tólepbergen Qayıpbergenov óziniń qaraqalpaq xalqınıń awır turmıs tárizi, ápiwayı miynetkesh xalıqtıń basınan ótkergen qara kúnleri, qaraqalpaq degen milletti, xalıqtı saqlap qalıwǵa óz janın qurban etken batırlar haqqında sóz etiwshi tulǵalı romanlar dóretip, qaraqalpaq ádebiyatın hám sol arqalı qaraqalpaq xalqın álemge tanıttı.

Álbette, waqtında bul haqqında talas – tartıslı pikirler boldı. Sonıń menen birge, búgingi kózqarastan qaraǵanda avtor ózi jasap turǵan dáwirdiń siyasatına jaltaqlıq penen qálem terbetkeni de sezilip turadı. Olay etpegende, bul kitaptıń jarıq kóriwi de qıyın bolar edi.
Ájjedey appaq diywalǵa,
Bir shıbın qonıp qalıptı.
Xiywada kelte minarǵa,
Láylek qus uya salıptı.
- degendey, bul nuqsanlar biziń tariyxımız haqqında jazılǵan bul romannıń bahasın kemite almaydı, dep oylaymız.
Romanda qollanılǵan giperbola hám litotalar.
Maman onıń taslardan ot ushqınlatıp atırǵanına qarap: «Bul ne degen kúshli adam!» dep tańlanadı. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 7-bet).
- Óz xalqın súye bilmegen shala molla! Jasqama awzıńdı! Men ashıwlansam taw tógiledi, bil sonı! (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 7-bet).
Jassań, lekin, sózleriń ǵarrıniki, jeńiltekseń, lekin, sózleriń qorǵasınday zil, bılayınsha topır pıshaqqa megzeyseń, lekin, qılıshtan keskirseń. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 11-bet).
Burınları dárti tiline shıǵıp kóp sóyler edi. Endi kózlerine shıǵıptı. Sen bolmadıń, taw gúńireńtip jıladı. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 13-bet).
Kóz jaslar kóp tógilse, salmaqqa shıdamay qara jerdiń tóńkerilip ketiw qáwpi bar eken. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 13-bet).
Biyshara el, emin - erkin sadaq ashalmay, shayıq esin bilgeli basına qansha ret tas jawıp, qansha ret jasıl tústi. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 16-bet).
Sırdáryanıń tómenine kelip qonıslasqan alpıs mıń úy juńǵar shabılıwınan áwelgi qarqalpaqlardıń úsiri shelli joq. (litota. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 16-bet).
Ne degen áp – tap! Mıs qaynaydı. Samal emes, ot esip tur. Áy quday, bendeńdi óziń aya! Rehim et! (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 20-bet).
Analarınıń etegine oralǵan jalańash balalar qońızday juwırısadı. (litota. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 21-bet).
Óz zorǵa kún kórip atırǵan eldiń basına qurbaqa jawdı da turdı. Quday bir hújjetli xanlı da qılmadı. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 21-bet).
Shayıqtıń kózlerine jas quyıldı. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 21-bet).
Jasında semiz bolıp, qartaya kele azıp, betleri qaltalanǵan bul adamnıń kózleri astındaǵı jıyrıqlarında, dóńgelengen ǵarrı kózleri jas túwe bir qasıq suw jaylasqanday edi. (litota. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 21-bet).
Kisi uyqılayman dep ómiriniń jartısında ne bolǵanın bilmese kerek. Sizler uyqıladıńız, men pútkil eldi alaqanımda kórgendey bolıp otırdım, - dedi shayıq. (litota. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 22-bet).
Bir kese shay ishim túwe, kirpik qaqqansha dúnyada adam payda bolıp, dúnyadan adam ketedi. (litota. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 22-bet).
Murat shayıqtıń bir ádeti, awqat ústinde tamırı tereń ketip kisini oylandıratuǵın gáp aytıwdı jaqsı kórmeytuǵın edi. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 22-bet).
Pay, qudayımnıń kúni de jandı-aw! Ot esip tur, ot! (giperbola). Ózin-ám orınsız qonǵanbız ba, taw bizge samal jibermey, baqırıshqa salǵanday quyashqa tutadı. Degen menen, qısta házi bar. (litota. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 22-bet).
Shayıqtıń gápin hámme jónlep, kimisi házir taw etegine máyek qoysa pisip qalatuǵınday, kimisi demin zorǵa alıp otırǵanın ayttı. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 23-bet).
Quday qanday sheber. Sırdanday jerge jalǵız emen kógertip bendelerin jarılqap qoyıptı. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 23-bet).
Shashı ósken, denesi kúnge kúyregen, qayraqtay, qońqı murın, tana kóz, qulaqları alaqanday, izine ergen qarındasınıń kir - kir aq bóz kóylegi bar, biraq sını dúziw, jırtılmaǵan. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 23-bet).
Kómirdey qara shashın sebet burım etipti, burımlarınıń ushı tıshqannıń quyrıǵınday. (litota. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 23-bet).
Kózleri jawdıraǵan, gúlshe júzleri qarawıtqan, kún kóringendey juqa qulaqlarınıń tesiklerine shóp ótkerip qoyıptı. (litota. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 23-bet).
Tabaqqa da qol urılmadı, shıbın ızıńı esitildi. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 23-bet).
Ǵayıp xan bolsa ózlerińizge málim. Íssıda terlemeydi, suwıqta tońbaydı, sonda da keńesiwge májbúrmiz. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 25-bet).
Bir - birin tıńlamay, hár kim ózin óz urıwınıń xanı sultanı dep daǵazalap júrgen biyler endi bári birge qılpıldaq kemede otırǵanday sezinip, bir – birinen artıq ómir súretuǵınlıǵına kózleri jetpey qoydı. (litota. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 26-bet).
Iyilmegendi at tuyaqları astına jeńship, álemdi titiretken Zulqarnayınnıń láshkeri neni shıdatsın, xalıqtıń batırın tutıp alıp, torańǵılǵa astıradı. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 29-bet).
Adam qanı suw bolıp aqqan qırǵın baslanadı. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 29-bet).
Jetim emendi gileń ash – arıqtıń úyi deseń boladı. Dumanday japıraqlı. (giperbola. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 32-bet).
Ǵayıp xan qalaqtay qısıq basına qara qalpaq kiyip kelipti. Bunısı qaraqalpaqlardıń dástúrin qılǵanı, quwdıń quyrıǵınday saqalı kókiregine basılıp, kelte moynı búgilip otırıptı. (litota. T.Qayıpbergenov. Qaraqalpaq dástanı. Maman biy ápsanası. Nókis «Bilim» baspası. 2018-j. 33-bet).