Tálim bilimlendiriw sistemasında kompyuter texnologiyalarınan paydalanıw

Web-tarmaq dúziliwi 
Web-tarmaqtı ashqanda birinshi bolıp paydalanıwshınıń kózine túsetuǵın bet 
bul Úy beti, yaǵnıy Home Page. Bul bet tarmaqtıń maqset hám belgileri haqqında 
informaciya beredi, sonıń ushın da tiykarǵı rol oynaydı. Bunnan tısqarı, siziń 
qızıǵıwshılıqlarıńız yáki isbilermenlik háreketi tuwrısında qısqasha informaciya 
beredi. Ayırım waqıtları Úy beti birinshi bet dep ataladı. 
Ádette birinshi bóliminen baslap aqırına shekem oqıp barılıwshı kitaptan parıq 
qılǵan halda, Web sisteması paydalıwshılarǵa tek olardı qızıqtırıp atırǵan 
informaciyanı sol waqıttıń ózinde kózden ótkeriwge imkan beredi. Web-tarmaq 
sisteması terekti esletedi: oraylıq bólimniń iri shaqaları mayda shaqalarǵa, yaǵnıy 
olar menen baylanıslı informaciyaǵa alıp baradı. Hár bir shaqa óz aldına Web-betti 
ańlatadı. Giperbaylanıslardan paydalanǵan halda bir tarmaq ishinde háreketleniw 
yáki bir tarmaqtan basqa bir tarmaqqa ótiw múmkin. Giperbaylanıs tekstli yáki 
grafikli bolıwı múmkin. Giperbaylanıs túyme sıpatında xızmet qıladı. Onı 
bassańız, siz ol súwretlegen jerge barıp qalasız. Ádette, giperbaylanıs tekstti belgili 
bettegi qalǵan tekstten ajıraliıp turıw maqsetinde basqa bir reń menen belgilenedi 
hám kóbinshe giperbaylanıs tańlanǵannan soń, onıń astı sızıladı hám de reńi 
ózgeredi. Bul bolsa onıń isletilgeninen derek beredi. 
Web-tarmaǵın jaratıwda informaciyanı topar yáki bloklarǵa ajıratıw zárúr. 
web-tarmaǵı turaqlı ortalıq emes. Web-tarmaǵı joqarıdan-tómenge tarmaqlı yáki 
terek sıyaqlı dúzilgen bolsa, hámde onda úy betinde Web-tarmaǵı quramınıń 
qısqasha kórinisi, sonday-aq baylanıs tarmaqlarına ótiw variyantları kórsetilgen 
bolsa ǵana, onıń dúziliwi tuwrı esaplanadı. Terek sıyaqlı dúziliske iye Web-

---

120 
tarmaqları 3 túrge bóliw múmkin: 
-
úy beti (tiykarǵı bet); 
-
Informaciya beti (maǵlıwmatlı bet); 
-
Qosımsha bet. 
Web-tarmaqtıń úy beti tarmaqqa kiriwshi qapı esaplanadı. Bul bet jaratılǵan 
tarmaqtaǵı eń tiykarǵısı, sebebi tarmaqqa kiriwshi siz haqqıńızdaǵı, siziń 
kompaniya yáki shólkemińiz haqqında eń birinshi maǵlıwmatlardı tek usı betten 
aladı. Maǵlıwmatlı betler: 
-
bul usınısları úy betinde jaylasqan Web-tarmaq esaplanadı. 
WWW hújjet stillestirilgen hám formatlanǵan tekst, grafikalıq hám 
internettiń túrli derekleri menen giper baylanısı bolıwı múmkin. Bul aytılǵan 
imkaniyatlardı ámelge asırıw ushın arnawlı dúzilgen til bolıp, bul Hyper Text 
Markup Language (HTML), yaǵnıy Gipertekstti belgilew tili dep ataladı. HTML 
de jazılǵan hújjet tekstli fayldan ibarat bolıp, informaciya jetkeriwshi tekst hám 
belgilewden (markup tags) dúzilgen. Tegaler HTML standartı menen belgiler izbe-
izligi qatar bolıp, kórip shıǵıw programması ushın buyrıqlardan ibarat. Bul 
kórsetpelerge tiykarlanıp programma teksti ekranda jaylastırıladı, oǵan grafikalıq 
fayllarda óz aldına saqlanatuǵın fayllardı qosıp qoyıladı hám basqa hújjetler yáki 
Internet derekleri menen giperbaylanıstı túrlendiredi.
Demek, fayl HTML tilinde 
WWW-hújjet kórinisine sol waqıtta ótedi, qashan ol kórip shıǵıw programması 
arqalı dálillep berilse.
Saytlardı jaratıw waqtında hár bir proekt ushın tómendegi máselerdi sheshiw 
zárúr: 
1.
Paydalanıwshılar túrin anıqlaw. 
Serverde jaylasqan qálegen maǵlıwmat paydalanıwshı ushın qızıq bolıwı 
kerek. Sol sebepli sayt jaratıwdan aldın tómendegi sorawlarǵa álbette juwap tabıw 
zárúr: paydalanıwshı kim? Menedjerme yáki jeke paydalanıwshı yáki dillerme? 
Paydalanıwshı anıqlanǵannan soń, oǵan qanday maǵlıwmatlar kerek degen soraw 
payda boladı? 

---

121 
2.
Proektti islew ushın siziń server islewi ushın siziń server hám kanallarıńız 
quwatı jeterlime paydalanıwshılarda siziń saytıńızdaǵı informaciyalardı tez kóriw 
imkanı bolsaǵana, olar jáne qayta siziń saytıńızǵa kiriwleri múmkin, keri jaǵdayda 
olar qaytıp kelmeydi. Sonıń ushın Internet penen baylanıstı joqarı tezliktegi kanal-
larda payda etiw kerek. 
3.
Web tiń texlogiyasınıń ózine tán texnologiyasın tańlaw. 
Bul basqıshta qaysı dásturiy támiynattan paydalanıwıńız hámde hújjetlerde 
serverge jaylastırıw ushın qaysı programmalardı isletiwińizdi sheshiw kerek. 
4. Qáwipsizlik sistemasın tańlaw. 
Aqırǵı waqıtta xakerler kóbeygeni sebepli firewall texnologiyası isenimli 
esaplanadı. Oǵan kóre paydalanıwshılar sırttan tek ǵana WWW-serverge kiritiledi. 
Lokal tarmaq ishine poshta kiritiledi. Bunda lokal tarmaqtıń qálegen 
paydalanıwshısına Internetke shıǵıw shegeralanbaydı. 
1.
Informaciyanı basqarıw. 
Bul basqısh tiykarǵı bolıp, ol tómendegi sorawlardı óz ishine aladı: 
informaciya túrin anıqlaw, ol qayerden alınadı, informaciya deregin ne ushın 
anıqlaw kerek hám ol HTML de qanday jiberiledi. Bul jerde informaciya dúzilisin, 
yaǵnıy hújjetler arasında qanday gipertekstli baylanıslar bolıwında anıqlaw lazım. 
2.
Eń jaqsı dizaynlardı qollaw. 
Web-serverde informaciyalardı daǵaza etiw sonday payda bolǵan, bet formatı 
qálegen waqıtta ózgertilip paydalanıwshıǵa usınıs etiledi. Betke qollanǵan jaqsı 
dizayn hámde betke jańa informaciyalardı tez qosıw paydalanıwshı qızıǵıwshılıǵın 
arttıradı. Web –betti jaratıwda jáne sonı itibarǵa alıw kerek, úlken imkaniyatlarǵa 
iye bolǵan monitorlarda jaratılǵan betińizdi kem imkaniyatlarǵa iye bolǵan, reńleri 
shegaralanǵan muǵdarda bolǵan monitorlarda da kóriw múmkin bolsın. 
3.
Web-serverlerdi qollaw. 
Har bir informaciya sisteması sıyaqlı Web-server de barqulla aktivlesip barıwı 
kerek. Serverdi islep shıǵıwda eń kerekli bólim bul qollawdı rejelestiriw. Bunda 
ápiwayı usıl siziń firmańız ishki serverden jańa informaciyalardı juklew bolıp 

---

122 
esaplanadı. Kóp sanlı informaciya provayderlerine iye bolǵan úlken shólkemler 
server betlerin tez-tez jańalap turıwı kerek. Fayllardı qolǵa kiritiw hám joǵaltıw 
paydalanıwshı dıqqatın ózine qaratqan informaciyalardı joǵalıwına alıp keledi. 
Biraq, soǵan qaramay, paydalanıwshı resurslardı gipertekstli baylanıslardıń 
saqlanǵanlıǵına isenim payda etiw ushın, qolda tekseriw imkanına iye bolıwı 
kerek. 
4.
Basıp shıǵarıw nızamlılıǵı. 
Ilmiy hám basqa izleniwshiler tarmaǵınıń derek huqıqların qorǵaw jazılmaǵan 
nızamlarǵa isenip, ózleriniń informaciya hám programmalar menen Internet arqalı 
erkin almasqan. Biraq Internetden sawda-satıq maqsetlerinde paydalana 
baslanǵannan soń avtor 
huqıqlarınıń, sawda oraylarınıń qorǵalǵanlıǵı, 
juwapkerligi haqqında soraw payda boldı. Kiritilgen elektron materiallar teması 
boyınsha talqılaw házirshe ashıq eken, on-line kommunikaciyası ushın huqıqlar 
qorǵawı avtomatikalıq tárizde kepillengen. Biraq bul talqılaw Web degi hámme 
materiallardan biymálel paydalanıw mumkin degeni emes. 
5.
Resurslar ushın qarejet tólewi. 
Kóp ǵana shólkemler Web-sayttı óziniń informaciya sistemasın keńeytiriwshi 
qural dep qaraydı hám onı ashıw hám qollap turıwdı arnawlı toparlarǵa tapsıradı. 
Web ushın standart topar adminstrator, programmist, islep shıǵarıwshı, jazıwshı 
hám baspadan shıǵarıwshılardan ibarat bolıwı lazım. Web-server jaratıw ushın 
ketetuǵın qarejet tiykarınan proekt maqsetine baylanıslı boladı. Is haqınan tısqarı 
standart byudjet texnika, Internetke baylanıw, programmalıq támiynat qarejetlerin 
de óz ishina aladı. Biraq sonıń menen birge, Web túrli qaǵaz materiallarına, 
reklama hám daǵazalarǵa bólgan qarejetlerdi kemeytiredi. 
6.
Natiyjeni támiyinlew. 
Web-server jaratılǵannan soń, natiyjeni támiyinlew ushın ol haqqında 
informaciya tarqatıw zárúr. Server jaratqan shólkem apiwayı formanı toltırǵannan 
soń, onıń adressi pútkil jahan dizimine kiritiledi. Tarmaqtıń Yahoo Search Engine, 
Infoseek hám basqa quralların da ózinde hámme kiriw múmkin bolǵan WWW-

---

123 
serverlerdiń dizimin saqlaydı hám paydalanıwshıǵa kerekli informaciyalardı izlew 
ushın apiwayı qurallardı usınıs etedi. 
Paydalanıwshı siziń serverińizge tez-tez kirip turıwın qaleseńiz onıń betlerin 
barqulla jańalap turıwıńız lazım. 
Demek, Web-server jaratıw – bul ańsat jumıs emes. Biraq qalew bolsa, 
texnikalıq mashqalalardı sheshken jaǵdayda jaqsı tayarlıq kórip Web-server 
jaratıw siziń qálewińizde.