To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

O ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi-tarixiy-huquqiy fan
Reja:
1. O‘zbekiston davlati va huquqi tarixi fanining predmeti, vazifasi
va ahamiyati.
2. O‘zbekiston davlati va huquqi tarixi fanining ijtimoiy-huquqiy
fanlar tizimida tutgan o‘rni.
3. 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi fanining uslublari.
4. 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi fanining davriyligi
muammolari va manbalari.
Har bir millat, har bir davlatning o ‘z tarixi bor, jumladan, 
0 ‘zbekiston ham o ‘zining ko‘hna va boy tarixiga ega bo‘lgan mustaqil 
davlatdir.
Yurtboshimiz ta'kidlab o ‘tganidek, “0 ‘zlikni anglash tarixni bilish- 
dan boshlanadi... tarix saboqlari insonni hushyorlikka o‘rgatadi, irodasini 
mustahkamlaydi. Inson uchun tarixdan judo bo‘lish, hayotdan judo bo‘lish 
demakdir”.
Shunday ekan, 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixini bilish, avvalo, 
hozirgi mustaqil davlatchiligimiz va huquqimiz rivojlanishi uchun asosiy 
vosita, kuch hisoblanadi.
Mustaqil 0 ‘zbekiston davlati va huquqining paydo bo‘lishi va 
rivojlanishida 0 ‘zbekiston davlati huquqi tarixini, ulaming qanday kelib 
chiqqanligi, o ‘z rivojlanishida qanday bosqichlarni bosib o ‘tganligi, 
ularning paydo bo‘lishiga, tashkil topishiga va rivojlanishiga qanday 
sabablar ta'sir ko‘rsatganligini bilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ushbu fanning asosiy vazifasi 0 ‘zbekiston hududidagi qadimgi 
davlatlardan to hozirgi kungacha mavjud bo‘lgan davlat va ularning 
huquqlari rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini alohida davlatlaming 
o ‘ziga xos xususiyatlarini olishdan iborat.
Tarixshunos olim A.Ibrohimovning fikricha, “0 ‘zbek xalqi jahon 
xalqlari orasida birinchilardan bo‘lib, turkiy xalqlar o ‘rtasida birinchi 
bo‘lib, o ‘troqlashgan, madaniy turmush kechiruvchi jahon sivilizatsiyasiga 
hissa qo'shgan millat”..,
Haqiqatdan ham turkiy xalqlar, ularning o ‘zagini tashkil qilgan 
o ‘zbek xalqi o ‘zining boy madaniy-ma'naviy merosiga ega. Bu xalq 
orasidan yetishib chiqqan alloma, mutafakkirlaming boy ilmiy merosida 
milliy davlatchiligimiz tarixiy asoslari, g ‘oyalari yozilgan.
5

---

Ushbu fan Vatanimiz hududida tashkil topgan barcha davlatlarning 
davlati va huquqi tarixi, shuningdek alohida o'ziga xos bo'lgan 
davlatlarning davlati va huquqini o ‘rgatadi.
Mazkur fan umumiy tarix fanidan farqli o ‘laroq, jamiyatni to ‘la 
butunligicha o'rganmaydi, balki davlat va yuridik muassasalari murakkab 
tizimining tarixiy rivojlanish jarayonini hamda huquqi, ulaming alohida 
sohalari va institutlarining kelib chiqishi, taraqqiy etish jarayonini 
o'rganadi.
0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi fani 0 ‘zbekiston hududida 
mavjud bo‘lgan davlat va huquq masalalarini, ulaming ma’lum rivojlanish 
bosqichidagi ko‘rinishlari, shakllarini o ‘rganar ekan, ko‘plab dalillarga, 
davlatlar, tabaqalar va boshqa vositalarga tayanadi, ularga ilmiy-tarixiy, 
nazariy jihatdan asoslanadi. Shu bilan birga davlat va huquqning tarixiy 
rivojlanish qonuniyatlarini aniqlashni asosiy vazifa qilib qo'yadi.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, 0 ‘zbekiston davlati va huquqi 
tarixi fani barcha tarixiy jarayonlami o ‘zida mujassam etgan fan bo‘lib, 
jamiyat tarixi bilan uzviy bog‘liq. Jamiyatdan tashqari davlat va huquq 
boimaganidek, davlat va huquqning undan ajratilgan, holda alohida, 
tarixning bo‘lishi mumkin emas, chunki davlat va huquq jamiyatning 
mahsuli o ‘zi kashf etgan siyosiy tashkiloti hamda unga xizmat qiluvchi 
qoidalar to'plamidir.
0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi fani jamiyat taraqqiyoti bilan 
uzviy ravishda mamlakatimiz hududida qadimdan to shu kungacha bo‘lgan 
turli davlatlarning huquqiy tizimlarining paydo bo‘lishi, rivojlanishi 
qonuniyatlarini o ‘rganadi.
0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi fanining vazifasi hozirgi 
0 ‘zbekiston ko'hna Turon doirasida tashkil topgan qadim davlatlarning 
ijtimoiy-siyosiy tuzumi hamda huquqiy masalalari haqida bilim berish, 
(Xorazm, qadimgi Baqtriya, So‘g ‘d) qadimgi davlatlar (mil.avv. IV asr 
milodiy IV asr) Xorazm, Qang‘, Farg'ona (Dovon); ilk (V-VIII asr) va 
rivojlangan (VIII-XIII asr boshlari) 0 ‘rta asrlarda o ‘zbek davlatchiligi, 
Temur va temuriylar davri (XIV asr o ‘rtalari XV asr) davlati va huquqi; 
XVI-XIX asr boshlaridagi davlatchilik; Chor Rossiyasi davrdagi davlat­
chiligimiz tarixi va huquqi haqida bilimlar berish; o ‘zbek davlatchiligi va 
qonunchiligi tarixiga oid manbalar :“Avesto”, “Qur'oni karim”, 
“Zafamoma”, Gerodot, Ktesiy, Rim, Xitoy, Yunon tarixchilarining ma'lu- 
motlari asosida nazariy bilimlar berishdan iborat.
Shuningdek, ushbu fan bugungi kunda 0 ‘zbekiston davlati va uning 
amalda bo‘lgan huquq tizimlarining o ‘ziga xos xususiyatlarini yangi huquq
6

---

institutlari faoliyatini anglash, ular haqidagi nazariy bilimlar berish bilan 
birga bo‘lajak huquqshunoslarda davlat va huquq tarixini yangicha tahlil 
qilishga, ularning eng qadimgi davrdan to shu kungacha bo‘lgan 
taraqqiyoti tarixiy yaxlit uzviylikda tushuntira bera olish malakasini 
shakllantirishni asosiy vazifa qilib oladi.
0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi fani ijtimoiy fan bo‘lib, 
davlatchilik tarixini va huquqini o ‘rganadi , shuning uchun ham bu fan 
yuridik fanlar qatori tarixiy-huquqiy fan hisoblanadi. Bu fan davlat va 
huquq tarixini keng, tarixiy va daliliy manbalarga asoslanib, tahlil qilib, 
davlat va huquqning vujudga kelishini; birin-ketin rivojlanishini, ularning 
sabablarini, mohiyatini, mazmun va shakllarini turli rivojlanish bosqichida 
davlat va huquq sohalarining mohiyatini ochib beradi. Mazkur fan yuridik 
va ijtimoiy fanlar bilan o ‘zaro bog‘liq va aloqador. 0 ‘zbekiston davlati va 
huquqi tarixi fani xorijiy mamlakatlar davlati va huquqi tarixi fani bilan 
chambarchas bog‘liq. Bulaming har ikkisi ham tarixiy-huquqiy fan oldida 
turgan vazifalarni hal qilishda o ‘zaro qiyoslash, taqqoslash bilan birga hal 
qiladi, lekin o ‘rganadigan masalalari doirasida bir-biridan farq qiladi.
Shuningdek 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi fani davlat va 
huquq nazariyasi fani bilan ham uzviy bog‘liq. Davlat va huquq nazariyasi 
fani davlat va huquqni rivojlanish qonuniyatlarini o ‘rganadi. Davlat va 
huquq tushunchalari toifalarini tizimini ishlab chiqadi, bu tushunchalar esa 
mazkur fanda keng o ‘rganiladi.
0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi fani siyosiy va huquqiy 
ta'limotlar tarixi fani bilan ham o ‘zaro aloqador. Zero, siyosiy-huquqiy 
ta'limotlar tarixi qadim zamonlardan to hozirgi kunga qadar mavjud 
bo‘lgan davlat va huquq haqidagi g ‘oyalar taraqqiyotini o ‘rganar ekan, 
bunda davlat va huquqiy ta'limotlaming kelib chiqishi va rivojlanishi, 
ijtimoiy samaradorligini tarixiy va xronologik tarzda o ‘rganadi.
0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi fani boshqa ijtimoiy fanlar 
umumiy tarix, falsafa, iqtisod nazariyasi, mantiq kabi fanlar bilan uzviy 
bog‘langan.
0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi fanini ham o ‘ziga xos o ‘rganish 
usullariga ega. Ushbu usullar orqali muayyan-tarixiy davlatning huquqiy 
hodisalarini, keng ma'noda tarixiy-huquqiy fanning poydevori hisoblangan 
tarixiy faktlami bilish vositalari, usullari qo‘llab chiqiladi.
Fanlar uchun umumiy ilmiy bo‘lgan analiz va sintez, induksiya va 
deduksiya, analogiya, mantiqiylik va tarixiylik, mavhumlikdan aniqlikka 
borish va boshqa umumiy usullar ushbu fan uchun taalluqlidir.
7

---

Yuqoridagi usullar bevosita dialektik usul bilan bog‘langan. 
Dialektik usul real olamni ilmiy bilishning eng umumiy usuli bo'lib, 
barcha fanlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Davlat va huquq rivojlanadi, o ‘zgaradi bir shakldan ikkinchi shaklga 
o‘tadi bu dialektik usuldir.
Dialektika hodisalarni rivojlanishida, boshqa hodisalar bilan 
aloqadorlikda, bir-biri bilan bog‘liq holda, harakatda miqdoriy va sifat 
o ‘zgarishida olib qaraydi. U real mavjud, muayyan vaziyatda, muayyan 
vaqtda va hududda vujudga kelgan. Ulami tushunish uchun ulami vujudga 
keltirgan sharoitni, mavjud bo'lgan va yashayotgan davmi o ‘rganish 
lozim.
0 ‘rganishni analiz (tahlil qilish) usulida davlat va huquq tarixida yuz 
bergan voqea, hodisa, jarayonlami tarkibiy qismlarga fikran ajratish, bu 
tarkibiy qismlaming mazkur hodisadagi voqeadagi, jarayondagi o ‘mini 
belgilash, hal qiluvchi darajalarga ajratish o ‘rganiladi. Tarkibiy qismlami 
sintez qilish (umumlashtirish) uchun analiz qilinadi. Turli davrda davlat va 
huquqni kelib chiqishi va rivojlanishi xilma-xil xususiyatlarga ega. 
Murakkab bo‘lgan davlat va huquq tarixi hodisalarini o ‘rganish va bilish, 
ular to ‘g ‘risidagi tushunchalarni chuqurlashtirish uchun davlat va 
huquqning tarixini alohida-alohida tarkibiy qismlarga ajratib analiz qilish 
zarur bo'ladi.
Alohida bir davlat va huquqning kelib chiqishi va rivojlanishining 
o ‘ziga xos xususiyatlarini to‘liq o ‘rganish uchun sintez usulidan 
foydalaniladi.