To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

Kushon davlati
Miloddan avvalgi I asrda yuechji qabilalari uyushmasi orasida 
Guyshuan (Kushon) hokimligi ancha kuchaydi. Olimlar fikriga ko‘ra, 
dastlab guyshuan qabilasi Surxon vohasida joylashgan. Uning poytaxti 
Dalvarzin shahri bo‘lgan. Podsho Kujula Kadfiz davrida Kushon hokimligi
15

---

hududi ancha kengayib, davlat tarkibiga Janubiy Tojikiston, Afg‘oniston 
va Kashmir yerlari qo‘shib olingan.
Podsho Kanishka hukmronlik qilgan davrlarda Kushon davlati ulkan 
saltanatga aylandi. Uning hududi Surxon vohasi, Janubiy Tojikiston, 
Afg‘oniston, Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkiston hududlarini o ‘z 
ichiga olib, poytaxt Peshovarga ko‘chirilgan. Mamlakat mustahkam 
mudofaa devorlari bilan o ‘ralgan, harbiy tayanch nuqta sifatida davlat 
chegaralari barpo etilgan.
Kushonlaming ilk tangalarining bir tomonida Yunon-Baqtriyaning 
so‘nggi podshosi Germay tasviri ikkinchi tomonida esa «Kushonlar» 
yog‘busi Kujula Kadfiz degan so‘zlar borligi aniqlangan. Kushon 
davlatining hududi kengayishi va uning siyosiy-harbiy ahamiyati o ‘sib 
borishi bilan birga tanga pullarda “shoh”, “shohlar shohi” atamasi ishlatila 
boshlaydi.
Podsho Kanishka I o ‘zidan oldingi davlatni boshqaruv an'analarini 
saqlab qoldi va davom ettirdi. Viloyat va shaharlar noiblar tomonidan 
boshqarildi. Bunday noiblar podsho tomonidan tayinlanib, uning eng yaqin 
va ishonchli vakillari hisoblangan. Kushonlar davrida mahalliy hukmdorlar 
davlat xazinasiga o ‘lponlar to‘lab turganlar.
Buyuk Ipak yo‘li ustida joylashgan Kushon davlati gullab yashnadi. 
Yangi shaharlar bunyod etilgan, ko'plab sug‘orish inshootlari qurilib, 
yangi yerlar o ‘zlashtirilgan.
Shahar qurilishida aniq binokorlik qoidalari amalga oshirilgan. 
Shaharlar to‘g ‘ri burchakli bo‘lib, qalin devorlar bilan o ‘ralgan. Shahar 
tuzilishiga ko‘ra, bir necha qismlarga bo‘lingan: hokim saroyi (qal'a), 
hunarmandchilik ustaxonasi, guzarlar, alohida ibodatxonalar joylashgan 
qismi, savdo maydonlari. Kushon podsholigi iqtisodiyotining asosini 
sug‘orma dehqonchilik, savdo va hunarmandchilik tashkil qilgan.
Hindiston, Xitoy va Rim bilan savdo va elchilik munosabatlari 
o ‘matilgan. Xitoydan ipak, turli gazlama va chinnilar olib kelinib, ularga 
esa temirdan va fil suyagidan yasalgan buyumlar, jun, gazlama, 
qimmatbaho toshlar olib borilgan.
0 ‘zbekistonda qadimgi mahalliy davlatchilik tarixi, Qang‘, Dovon 
davlatlari rivoji bilan uzviy bog‘lanadi,
Xitoy manbalariga ko‘ra, eramizdan avvalgi П1 asming boshlarida 
So‘g ‘diyona, Xorazm, Sirdaryoning quyi va o ‘rta oqimlari hozirgi 
0 ‘zbekiston, Qoraqalpog‘iston, janubiy Qozog‘iston yerlarini o ‘z ichiga 
olgan qudratli Qang‘ (Xitoy manbalarida Kangyuy) davlati bo‘lgan.
16

---

Milloddan avvalgi II va millodiy I asrda Qang‘ davlatining hududi 
ancha kengayib, Toshkent vohasi, 0 ‘rta Sirdaryo yerlari, Talas vodiysi va 
Chu daryosining quyi oqimidagi yerlarni o ‘z ichiga olgan. Uning ikkita 
poytaxti bolgan Qang'diz (Oqqo‘rg‘on tumani) va O'tror Qang‘ 
hukmdorlari ularning birida yozni, ikkinchisida esa qishni o ‘tkazgan.
Ma'lumotlar Qang‘ davlatining dastlab 90-120 minggacha kamonchi 
askari bo‘lganligidan dalolat beradi. Eramizning I va II asrlariga kelib 
Qang‘ davlati tarkibiga Samarqand, Maymurg*, Ishtixon kirgan. Xorazm 
Qang‘ davlatlari uyushmasida bo‘lgan davrda qal'alar, mudofaa 
istehkomlari qurilishi nihoyatda rivojlangan harbiy sohada og‘ir 
qurollangan otliq askarlar asosiy qismni tashkil qilgan.
Qang‘ davlatiga noiblar tomonidan boshqariladigan beshta mulk 
bo'ysundirilgan. Ular Susey, Fuliz, Yunis, Gis, Yuyegyan kabilaridir.
Davlat boshida Qang‘ hoqonlari turib, uning huzurida maslahat 
beruvchi oqsoqollar kengashi mavjud bo‘lgan. Qang‘lar davlati vilo- 
yatlarga bo‘linib, ularni jabg‘ular boshqargan. Bu davlatda ko‘chmanchi 
chorvador, zadogonlarning mavqei katta bo‘lgan.
Taxminan eramizdan avvalgi III asrda paydo bo‘lgan davlat Dovon 
davlatidir. Tarixiy Xitoy manbalarida ko‘rsatilishicha, Та Yuan (Da Van) 
“Da” -katta “Van” - podsho degan ma'noni anglatadi.
Bu davlat tarkibiga 70 ta katta-kichik shaharlar kirganligi, aho- 
lisining soni bir necha yuz mingga yetganligi va 300 ming aholisi 
bo‘lganligi ma’lum. Davlatning poytaxti Ershi shahri bo‘lib, davlatni Van 
va uning ikki o ‘rinbosari boshqargan. Podsho davlatni ana shu shaxslarga 
tayanib idora etgan. Uning huzurida oqsoqollar kengashi mavjud bo‘lib, 
urush va tinchlik masalalarini, hatto podsholarning taqdirini hal qilish 
huquqiga ega bo‘lgan. Bu esa demokratiya ancha muhim ahamiyat kasb 
etganidan dalolat beradi. Dovon shaharlari hokimlar tomonidan bosh- 
qarilgan.
Dovon davlatining aholisi dehqonchilik bilan shug‘ullangan.
Qadimgi Farg‘ona qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik va binokorlik 
yuksak darajada rivojlangan o ‘lka bo‘lgan. Dovon dehqonlari arpa, sholi, 
bug'doy va beda yetishtirish, bog‘dorchilik va uzum yetishtirishda katta 
yutuqlarga erishgan.
Farg‘ona o ‘zining «samoviy» otlar zoti bilan mashhur bo‘lgan. 
Ularga hatto Xitoy imperatorlari ham qiziqqan.
Dovon davlati Xitoy, Hindiston va boshqa Sharq mamlakatlari bilan 
bo‘lgan xalqaro savdoda muhim o ‘rin tutgan.