Tofiq quliyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
the chickens before they are hatched “cücəni payızda
sayarlar”, to take the hair of the dog that bit you “iti 93 öldürənə sürütləyərlər”, to bite the hand that feeds you “çörək verən əli kəsmək”; azərb. qaz vurub qazan doldurmaq, əl açıb yalvarmaq. İngilis dilinin idiomatik sistemində feli komponent idiomatik birləşmənin önündə (not inkar ədatı iştirak edən tərkiblər istisnadır) işlədilir, Azərbaycan dilində isə bu komponent bu tipli birləşmələrin sonunda gəlir. Müq. et: ing. to pay through the nose “çox pul ödəmək”; azərb. başa düşmək, qulaqardına vurmaq (poetik nitqdə bu qayda pozula bilər, məsələn: könül, səccadəyə basma ayaq, təsbihə əl vurma). İngilis dilindən fərqli olaraq Azərbaycan dilində feli komponent idiomatik birləşmənin daxilində də işlənə bilər: gah başına döyür, gah dizinə; gah nala döymək, gah mıxa. Bundan başqa, Azərbaycan dilində idiomatik kontaminasiya hadisəsini də müşahidə etmək mümkündür. Bu zaman iki və daha artıq idiomatik vahid komponentlərinin ixtisarı ilə bir birləşmə kimi formalaşır: Dolanıb başına dönər fələklər (Vidadi), baş-beynini aparmaq, əldən-ayaqdan düşmək. 94 Birinci misalda başına dönmək və başına dolanmaq ifadələrində ismi komponentin biri (başına sözü) ixtisar olunmuş, ikinci misalda başını aparmaq və beynini aparmaq, üçüncü misalda əldən düşmək və ayaqdan düşmək ifadələri kontaminasiyaya uğramışdır. İngilis dilində belə hadisə müşahidə edilmir. Azərbaycan dilində bir sıra idiomatik ifadələr təkcə nitq prosesində deyil, həm də dilin bütün sistemində felin həm məlum, həm də məchul növü vasitəsilə formalaşır. Bu iki halda baş verir. Birinci hal onunla səciyyələnir ki, belə ifadələrdə fel həm məlum, həm də məchul növdə işlənir: gününü göy əskiyə bükmək – günü göy əskiyə bükülmək, paxırını açmaq – paxırı açılmaq. Belə birləşmələri eyni idiomatik vahidin müxtəlif struktur növü kimi qiymətləndirmək olar. İkinci halda isə felin məchul növündə idiomatik vahid məlum növdəkindən tamamilə fərqli semantikaya malik olur. Müq. et: əl açmaq “dilənmək”, “yalvarmaq” mənalarında - əli açılmaq “azad olmaq” mənasında. Belə birləşmələr ayrı-ayrı idiomatik 95 vahidlərdir, çünki onlar tamamilə fərqli semantikaya malikdir. Azərbaycan dilində bəzi idiomatik ifadələrin tərkibində feli komponent həmin idiomatik ifadənin ismi hissəsi olan vasitəsiz tamamlıqla işlənir. Bu hal sərbəst söz birləşmələrində mümkün deyil. Məsələn, gün ağlamaq (“gələcəyin qayğısına qalmaq” mənasında). İngilis dilində isə feli komponent həm idiomatik ifadələrdə, həm də sərbəst söz birləşmələrində vasitəsiz tamamlıqla işlənir. Məsələn, to speak daggers “qəzəblə danışmaq” (idiomatik ifadə), to speak English, French, many languages “ingiliscə, fransızca, bir çox dillərdə danışmaq” (sərbəst söz birləşmələri). Azərbaycan dilindən fərqli olaraq ingilis dilində tabelilik söz birləşmələri əsasında yaranmış feli idiomatik vahidlərlə yanaşı, tabesizlik söz birləşmələri əsasında yaranmış feli idiomatik vahidlər də işlədilir, məsələn: to cut and run “tələsik qacmaq”. Azərbaycan dilində bu tipli idiomatik ifadələr yoxdur. 96 Azərbaycan dilində idiomatik birləşmənin ismi komponentinin hal şəkilçisinin dəyişməsi ilə birləşmənin semantikası da dəyişir, yəni yeni idiomatik ifadə yaranmış olur: göz olmaq, gözü olmaq, gözdə (qulaqda) olmaq, gözdən olmaq və s. Bu dörd idiomatik vahidin hər birinin öz semantikası vardır. İngilis dilində bəzi idiomatik ifadələrin qrammatik formaları və qrammatik mənaları analitik yolla, yəni müəyyən sözlərin köməyi ilə formalaşır, Azərbaycan dilində isə belə birləşmələr sintetik yolla – şəkilçilər vasitəsilə yaranır. İngilis dilində idiomatik vahidlərin feli komponenti ismi komponenti ümumi halla idarə edir, onlar arasında qrammatik münasibətlər sözönülər vasitəsilə ifadə oluna bilər. Azərbaycan dilində isə belə birləşmələrin feli komponenti digər komponentləri ismin bütün halları ilə idarə edir, onlar arasında qrammatik münasibətlər hal şəkilçiləri ilə reallaşır. Məsələn, ing. to dig one’s hands in blood “əlini qana batırmaq” (adam öldürmək mənasında), to be out of smb’s hands “asılı olmamaq”, to poke one’s nose into smb’s affairs 97 “burnunu başqasının işinə soxmaq”, to be up in arms “döyüşə hazır olmaq”, without turning eyelashes “əsəbiləşmədən”, with one’s feet foremost “bir ayağı qəbirdə”, out of head “fikirləşmədən”, to work one’s fingers to the bone “bekar oturmaq, tənbəllik etmək”, by the skin of one’s teeth “tükdən asılı”, in for a penny, in for a pound “gərçı oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən, Koroğlu”; azərb. başına daş salmaq, əl çəkmək, əldən vermək, üzü dönmək, göz qoymaq, gözünü sıxmaq, başında çanaq sınmaq, gözə gəlmək, üz vermək, üzə salmaq, başdan eləmək. Azərbaycan dilindən fərqli olaraq ingilis dilində idiomatik vahidlərin tərkibində artikllər də çıxış edir. Məsələn, to seize the bull by the horns “qətiyyətlə hərəkət etmək”, to be a cool cat “sakit adam olmaq”, to be hot under the collar “qəzəblənmək”, let the cat out of the bag “ağzından qaçırmaq”, nail one’s collars to the mast “qətiyyətlilik göstərmək, geri çəkilməmək”. Müxtəlif dillərin idiomatik sisteminin tipoloji təhlili belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, müxtəlif dillərdə bir sıra 98 idiomatik vahidlər müəyyən məqamlarda struktur- semantik oxşarlıq təşkil edir, müəyyən məqamlarda isə qrammatik təşkil və struktur formalaşma baxımından fərqlənir. Belə idiomatik vahidlər sırasına məna və üslubi çalarına, komponentlərinin tərkibi və struktur-qrammatik təşkilinə görə oxşar və fərqli sabit birləşmələri aid etmək olar. Belə birləşmələrin təşkilindəki oxşarlıq onların obrazlılığının ümumdil xarakteri ilə şərtlənir. Dilçilikdə, xüsusilə də Azərbaycan dilçiliyində və ingilisşünaslıqda idiomatik ifadələrin hansı səviyyədə öyrənilməsi, hansı məsələlərin öyrənildiyi, hansı məsələlərin isə hələ lazımınca öyrənilmədiyi və ya mübahisəli olaraq qalması ilə bağlı bu geniş analitik təhlil ingilis və Azərbaycan dillərindəki idiomatik ifadələrin öyrənilməsinin ümumi mənzərəsini, bu sahədəki boşluqları incəlikləri ilə görməyə imkan verir və diqqəti bu boşluqların tədqiqinə çəkir. Həmin boşluqlar sırasına xüsusilə ingilis və Azərbaycan dillərində olan idiomatik ifadələrin struktur və semantikasındakı oxşar və fərqli cəhətlərin hələ müəyyənləşdirilməməsi və bu tipoloji 99 əlamətlərin inventarlaşdırılmaması, bu dillərdə idiomların ekvivalentliyi və transformasiyası məsələlərini aid etmək olar. Əsərin II və III fəsillərində biz məhz bu məsələlər üzərində dayanacağıq. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|