Toksikologiya asoslari doc

3-BOB 

ZAHARLI MODDALARNING ORGANIZMDA ZARARSIZLANISHI 

 

Organizmning zaharli moddalardan tozalanishi, ya`ni detoksikatsiya  

3 asosiy qismdan iborat: 

1. Metabolik o’zgarishlar (biotransformatsiya) 

2. Buyrak ekskretsiyasi (chiqarilishi) 

3. Buyrakdan tashqari yo’l bilan tozalanish. 

Organizmdan  begona zaharli  moddalarni  yo’qotilishida  metabolik o’zgarishlar 

asosiy tayyorgarlik bosqichi bo’lib xizmat qiladi. 

Biotransformatsiya asosan 2 yo’nalishda: 

1.  Energiya  sarflanishi  bilan  kechadigan  metabolik  parchalanish  reaktsiyalari 

(oksidlanish, qaytarilish, gidroliz). 

2.  Hujayraning  energetik  resurslari  sarflanmaydigan  sintez  reaktsiyalari 

(oqsillar, aminokislotalar, glyukuron va oltingugurt kislotalari). 

Bu  reaktsiyalarning  asosiy  maqsadi  –  zaharli  bo’lmagan  gidrofil  birikmalarni 

hosil  qilishdir,  ular  o’z  o’tmishdoshlariga  qaraganda  metabolik  o’zgarishlarga  oson 

uchraydi va ekskretor a`zolar orqali organizmdan osonroq chiqariladi. 

YUqori  fermentativ  faollikka  ega  bo’lgan  jigar  hujayralari  begona  zaharli 

moddalarning  metabolizmida  asosiy  ahamiyatga  ega.  Gepatottsitlarning  mikrosomal 

fraktsiyalarida  begona  organik  moddalarni  faqatgina  oksidlovchi  emas,  balki 

qaytaruvchi fermentlar ham mavjud. 

O’pka,  buyrak  va  jigar  gomogenatlari  eruvchi  frvktsiyalarida  mavjud  bo’lgan, 

mikrosomal  bo’lmagan  ko’pgina  ferment  tizimlari  ham  spirt,  aldegid  va  ketonlar 

singari zaharli moddalar oksidlanishi, qaytarilishi va gidrolizida ishtirok etadi. 

Metabolitlar  o’z  navbatida  keyingi  reaktsiyalarga  kirishishlari,  shuningdek 

o’zgarmagan holda, yoki kon`yugat ko’rinishida ajralishi mumkin. 

Kon`yugatsiya  –  biosintez  bo’lib,  begona  birikma  yoki  uning  metaboliti 

glyukuron kislotasi, sulfat, atsetil, metil, glitsin bilan birikadi. 

Toksik  moddaning  funktsional  guruhiga  birikishi  natijasida  molekula  yog`ga 

eruvchanlik xususiyatini o’zgartiradi va organizmdan oson chiqib ketadi. 

Misol  uchun,  sulfanilamidlar,  salitsilat  kislotasi,  meprobamat,  anilin,  antabus  

glyukuron kislota bilan birikib detoksikatsiyaga uchraydi. 

Klinik  toksikologiyada  zaharsiz  yoki  zaharli  moddalarning  metabolik 

o’zgarishlar  natijasida  zaharli  moddalar  aylanish  jarayonini  o’rganish  alohida  o’rin 

tutadi.  

Parchalanish,  shuningdek  sintez  jarayonida  kuzatiladigan  bu  ko’rinish  –  letal 

sintez deb ataladi. 

Misol  uchun  metil spirti  metabolizmini olish  mumkin.  Bu spirtning zaharliligi 

oksidlanish jarayonida hosil bo’lgan o’ta zaharli formaldegid va chumoli kislotalariga 

bog`liq.  

Demak,  organizmda  begona  birikmalarning  aylanish  jarayonini  faqat 

«detoksikatsiya»  deb  atash  mumkin  emas.  Ko’pchilik  xollarda  organizmning  o’zi 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

19 

 

zaharni  sintez  qiladi  va  letal  metabolik  o’zgarishlarning  blokadasigina  (to’sig`i) 

kimyoviy travmaning  oldini oladi.  

Organizmdan  begona  birikmalarning  chiqarib  yuborilishi  yo’llari  va  usullari 

har xil bo’lib, amaliy jihatdan ular quyidagi ko’rinishga ega: buyrak-ichak-o’pka-teri. 

Agar ekskretsiya bir qancha yo’l bilan borsa, (buyrak va buyrakdan tashqari) ularning 

yig`indisi quyidagiga bo’ladi. 

L=l

1

+l

2

+l

3

+l

4

. 

Buyrak  orqali  toksik  moddalarning  ajralishi  filtratsiya  va  faol  transport 

yordamida amalga oshiriladi: 

Siydik  bilan  organizmni  tark  etadigan  moddalar  miqdori  filtratsiya  jarayonida 

qayta so’rilishi (reabsorbtsiya)tezligiga bog`liq bo’ladi.  

Bundan  tashqari  buyrak  kanalchalarida  faol  transport  yordamida  endogen 

kuchli  organik  kislotalar  va  asoslar  (misol  uchun  siydik  kislotasi,  xolin,  gistamin  va 

boshqalar) va ekzogen birikmalar o’z tashuvchilari bilan (misol uchun, aminogruppa  

saqlovchi  birikmalar – benzidin, dimetilgidroza)zararsizlanadi.  

Metallar buyraklar orqali  nafaqat erkin  holda, balki organik komplekslar  hosil 

qilib,  hamda  ultrafiltratsiyaga  uchrab,  kanalchalar  orqali  faol  transport  yo’li  bilan 

tashqariga chiqariladi. 

Oshqozon-ichak  yo’llaridan  toksik  moddalarning  ajralishi  og`iz  bo’shlig`idan 

boshlanadi.  So’lakdagi  og`ir  metallar,  elektrolitlar  tashqariga  chiqarilsada,  ma`lum 

miqdori oshqozonga tushadi.  

Ko’pchilik  organik  zaharlar  jigarda  metabolitlar  hosil  qilib,  o’t  bilan  ichakka 

tushadi. Ularning bir qismi ichakdan qonga so’rilib, siydik bilan chiqariladi, bir qismi 

yo’g`on ichak orqali tashqariga chiqariladi. 

Uchuvchi  noelektrolitlarning  ko’pchiligi  o’zgarmagan  holda  nafas  yo’llari 

orqali  havoga  chiqariladi.  Bu  moddalarning  suvda  erish  tezligi  qancha  kam  bo’lsa, 

shunchalik tezlikda tashqariga chiqariladi.  

YOg`  to’qimasida  to’plangan  birikmalar  u  erda  to’planib,  asta-sekinlik  bilan, 

misol uchun ingalyatsion yo’l bilan xloroformning 50%i  8-12 soatda, qolganlari esa 

bir necha sutkadan so’nggina tashqariga chiqariladi.  

Ko’pchilik  noelektrolitlar  organizmda  biotraisformatsiyaga  juda  sekinlik  bilan 

uchraydi  va  chiqarilgan  nafas  orqali  suv  va  uglekislota  ko’rinishida  ajraladi. 

Uglekislotalar    ko’pchilik  organik  moddalar,  shu  jumladan  benzol,  stirol,  atseton, 

etilengikol metabolizmi oqibatida hosil bo’ladi. Teri, ter bezlari orqali noelektrolitlar 

(etil  spirti,  atseton,  fenol,  xlorlangan  uglevodorod)  ajraladi.  Lekin  bu  yo’l  bilan 

tashqariga  chiqariladigan  zaharli  moddalar  miqdori  juda  oz  bo’lganlagi  sababli 

muhim ahamiyat kasb etmaydi.  

Detoksikatsiya  deganda  organizmga  tushgan  toksik  moddalar  ta`sirini 

to’xtatish va organizmdan chiqarib yuborish tushuniladi.  

Detoksikatsiya usullari ta`sir qilish uslubiga ko’ra:  

1. Organizmda tabiiy tozalanish jarayonlarini kuchaytirish; 

2. Suniy detoksikatsiya; 

3. Antidot (farmakologik) detoksikatsiya usullariga bo’linadi. 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

20 

 

Organizmning  tabiiy  tozalanish  jarayonlarini  kuchaytirish  amaliy  klinikada 

anchadan beri qo’llaniladi. (Ichakni tozalash, siydik ajralishini kuchaytirish). 

Ferment faolligini boshqarish usuli esa endigina takomillashmoqda. 

Sun`iy detoksikatsiya usuli (suyultirish, o’rinbosar, dializ, filtratsiya, sorbtsiya) 

organizmni  tabiiy  usullarda  zahardan  tozalashda  qo’shimcha  usul  sifatida 

foydalaniladi.  Ayirish  a`zolari  funktsiyasi  susayganda  yoki  buzilganda  ularning 

detoksitsion vazifalarini ham bajaradi.  

Organizmning  sun`iy  detoksikatsiya  usullari  asosan  suyultirish,  dializ  va 

sorbtsiyadan iborat. 

Suyultirish 

– 

bu 

toksik 

moddalarni 

organizmdan 

chiqarish 

va 

kontsentratsiyasini  kamaytirish  maqsadida  toksik  moddasi  bo’lgan  biologik 

suyuqlikni  shunga  o’xshash  boshqa  biologik  suyuqlik  bilan  aralashtirish  yoki 

almashtirishdir.  Qon  oqizish  –  organizmda  toksik  modda  kontsentratsiyasini 

kamaytirish va yo’qotilgan qon  miqdorini donor qoni bilan almashtirishga qaratilgan 

(qon almashtirish operattsiyasi). 

Gemodilyutsiya  –  tsirkulyatsiyadagi  qon  hajmini  oshirish  yordamida  ekzogen 

va endogen toksik moddalar kontsentratsiyasini kamaytirishga qaratilgan. 

Organizm  detoksikatsiyasi  maqsadida  organizmdan  limfa  chiqarib  yuboriladi 

(davomli  limforeya)  va  elektrolit,  oqsilli  eritmalar  qo’shiladi,  so’ngra  limfa  hosil 

qilinishi kuchaytiriladi. 

Dializ  –  yarim  o’tkazuvchan  membranalarning  past  molekulali  moddalar    va 

ionlarni  o’tkazish  va  kolloid  zarra  va  makromolekulalarni  tutib  qolishga  asoslangan 

usul. YArim o’tkazuvchan membrana sifatida tabiiy seroz qobiqlar va sun`iy sintetik 

plenkalar (tsellofan, kuprofan va boshqalar) ishlatiladi 

Organizm detoksikatsiyasi usullari.  

I. Organizmning tabiiy tozalanish jarayonlarini kuchaytirish usullari:  

1. Oshqozon-ichak yo’lini tozalash: 

A.Qustiruvchi moddalar (apomorfin, ipekakuana) 

B. Oshqozonni yuvish (oddiy, zond orqali); 

V. Ichakni yuvish (zond orqali, klizma-ho’qna); 

G. Ichakni suruvchi vositalar (tuzli, yog`li, o’simlik) 

D. Ichakning elektrostimulyatsiyasi. 

 

2. Diurezni kuchaytirish. 

A. Suv-elektrolit nagruzkasi (og`iz, tomir orqali) 

B. Osmatik diurez (mochevina, mannital, trisamin) 

V. Saluretik diurez (laziks) 

3. Ferment faolligini boshqarish. 

4. O’pkaning davoli gipervantilyatsiyasi 

5. Giperbarik oksigenatsiya 

6. Davoli giper – va gipotermiya 

7. Antidot (farmokologik)oksigenatsiya usullari 

A. Kimyoviy zaharga qarshi 

B. Biokimyoviy 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

21 

 

V. Farmakologik antogonistlar (simptomatik) 

G. Antitoksik immunoterapiya  

 

II. Sun`iy detoksikatsiya usullari:  

1. Qon almashtirish va suyultirish (Limfa). 

A. Info’zion vositalari, plazma o’rnini bosuvchilar, qon o’rnini bosuvchilar. 

B. Limfani hosil bo’lishini kuchaytiruvchilar.  

2. Qon-limfa dializi, filtratsiyasi  

3. Sorbtsiya 

4. Fiziogemoterapiya 

A. Ultrafiolet nurlanish 

B. Lazer nurlanishi 

V. Rentgen nurlanishi 

G. Elektromagnit ta`siri 

D. Elektrokimyoviy ta`sir qilish 

 

Sorbtsiya  –  gaz,  bug`  yoki  eritma  molekulalarini  qattiq  modda  yoki  suyuqlik 

sirtiga yutilishi. 

Antidot  vositalari  (farmakologik)  detoksikatsiyada  alohida  ahamiyatga  ega, 

chunki toksik  modda yoki uning retseptoriga to’g`ridan-to’g`ri ta`sir qiladi.    Ziddi-

zaharlar (antidot vositalari) deb, organizmga ta`sir kiluvchi zaharlovchi moddalarning 

ta`sirini  yo’qotuvchi  yoki  ularning  oldini  oluvchi  dori-darmonlarga  aytiladi.  Ta`sir 

qilish mexanizmi bo’yicha hamma ziddi-zaharlar quyidagi guruhlarga bo’linadi: 

1.  Zaharlovchi  moddalarning  fiziologik  ziddi-zaharlari,  bu  moddalar 

yuborilganda  organizmning  funktsional  a`zolariga  ta`sir  kiluvchi  zaharlovchi 

moddalarga  karshilik  ko’rsatib,  ularning  ta`sirini  yo’qqa  chiqaradi.  Masalan,   

budaksim, atropin xolinergik nerv tizimi impulslari o’tkazuvchanlikni blokada qiladi, 

shu  sababli  fosfororganik  zaharlovchi  moddalar  keltirib  chiqargan  kuzgalishlar 

yo’qoladi. 

2. Konkurent ta`sirga ega bo’lgan ziddi-zaharlar. Bunda zaharlovchi  moddalar 

bioximik  reaktsiyalar  ta`sirida  a`zolardan  sio’ib  chiqariladi.  Fosfororganik 

zaharlovchi  moddalar  bilan  zaharlanganda  xolinesteraza  reaktivatorlari,  izonitrozin 

yoki  dipiroksim  yuborilganda,  margimushli  zaharlovchi  moddalar,  lyuizit  va 

boshqalarga  qarshi  unitiol  qo’llanilganda  zaharlovchi  moddalarga  qarshi  nisbatan 

qonkurent ta`sir ko’rsatadi. 

3. Umumiy ta`sir ko’rsatuvchi ziddi-zaharlar. Bu moddalar qonga yuborilganda 

zaharlovchi  moddalar  bilan  birikib  zaharsiz  birikmalar  hosil  qiladi.  Masalan,  tsianid 

kislota  bilan  zaharlanganda  giposulfat  natriy,  glyukoza,  antitsian  va  boshqalar 

qo’llaniladi. 

4. Mahalliy ta`sir ko’rsatuvchi ziddi-zaharlar, organizmga tushgan zaharlovchi 

moddalarni  adsorbtsiyalaydi  yoki  kimyoviy  reaktsiyalar  (oksidlanish,  neytrallash) 

tufayli  zararsiz  holga  keltiradi.  Masalan,  me`daga  tushgan  zaharlovchi  moddani 

adsorbtsiya qilish uchun faollashtirilgan ko’mir qo’llaniladi. 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

22 

 

Bundan  tashqari,  hamma  ziddi-zaharlar  :  profilaktik  (zaharlanishning  oldini 

oluvchi) va davolash uchun qo’llanadiganlarga bo’linadi. 

Lekin samarali antidatlar kamligi tufayli taxminan o’tkir zaharlanishlarning  5%  ida 

ishlatiladi. 

Zararlangan  kishilarga  umumiy  davolash  ishlari  o’tkazilishiga  qarab  .  

etiologik, patogenetik, simptomatik va maxsus davolash ishlari o’tkaziladi. Etiologik 

davolash  bu  organizmda  kasallik  yoki  zararlanishni  keltirib  chiqaruvi  etiologik 

omillarni  oldini  olish  yoki  ularni  yo’qotishga  qaratilgan  bo’ladi  va  quyidagi 

tadbirlarni o’z ichiga oladi: 

— zudlik bilan nafas yo’llari va terini himoyalovchi vositalar ishlatiladi. 

— teriga tushgan zaharlovchi  moddalarni tezlik bilan degazatsiya qilish zarur,  

zararlangan ust-bosh iloji bo’lsa almashtiriladi; 

— me`da-ichaklar orqali tushgan zaharlovchi moddalarni tezlik bilan me`dadan 

chiqarib  tashlash  (me`dani  zond  bilan  yuvish),  adsorbentlar  (faollangan  ko’mir) 

berish zarur; 

— zaharlovchi moddalarning ziddi-zahari qo’llaniladi; 

— organizmga tushgan zaharlovchi  moddalarni zaharsiz  holga keltirish  uchun 

boshqa  vosita  va  usullarni  (jadallashtirilgan  diurez,  gemodializ,  peritonal  dializ, 

gemosorbtsiya,  limfosorbtsiya,  qon  almashtirish  va  boshqa  usullarni)  qo’llash.  Bu 

usullar  to’g`risida  zaharlovchi  moddalarga  qarshi  davolash  usullari  bobida  misollar 

keltirilgan. SHuni esda tutish kerakki, agarda zaharlovchi modda organizmdan to’liq 

chiqarilmagan  bo’lsa  yoki  uning  organizmga  kirishi  to’xtatilmagan  bo’lsa,  olib 

borilayotgan davolash ishlarining nafi bo’lmaydi. 

Patogenetik  va  simptomatik  davolash  ishlari  organizmning  xayotiy  muhim 

a`zolari faoliyatini tiklashga qaratilgan bo’ladi. YOrdam ko’rsatish samaradorligi o’z 

vaqtida  tez  va  to’g`ri  o’tkazish,  shuningdek  markaziy  nerv  tizimi  funktsiyasi,  nafas 

hamda yurak faoliyatini tiklashga qaratilgan muolajalar majmuasiga bog`liq. 

 

 

 

 

 

 

 

 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

23