Toksikologiya asoslari doc

 

 

Taqrizchilar: tibbiyot fanlari doktori, professor. Botirbekov. A.A. 

                         biologiya  fanlari  doktori, professor   Almatov K. 

                                   

                                                      

  

  

 

 

 

 

 

 

O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta Maxsus Ta`lim Vazirligi  

O’quv adabiyotlari grifi Guvohnomasi №1550.  2008 yil 28-fevral. 

 

 

 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

3 

 

KIRISH. TOKSIKOLOGIYA FANINING ASOSIY  YO’NALISHLARI. 

TOKSIKOLOGIYA FANINING RIVOJLANISH TARIXI. 

 

Toksikologiya fani o’tkir va surunkali zaharlanishlarni o’rganib,bir qator tabiiy 

fanlar,  umumiy  va  organik  kimyo,  biokimyo,  fiziologiya,  immunologiya,  genetika 

kabi  fanlarni  jalb  qilgan  holda  keng  qamrovli  masalalarni  echadi.  Toksikologiyada 

tajribalar  asosan  hayvonlarda  o’tkaziladi.  Aniq  rejalangan,  texnik  mukammal 

tajribalar  organizmga  tushgan  zaharlarning  organizm,  tizim,  a`zo,  hujayra  va 

molekulyar  darajadagi  ta`sirlarining  nozik  mexanizmlarini  aniqlash  maqsadida 

o’tkaziladi. 

     Hozirgi  kunda  toksikologiyada  3  asosiy  yo’nalish:  nazariy  (tajriba  ),  profilaktik 

(gigienik) va klinik yo’nalishlar qo’llaniladi.  

     Nazariy  toksikologiya  organizm  va  zaharlarning  o’zaro  munosabatlari  asosiy 

qonuniyatlari, ularning toksiko-kinetik va toksikodinamik xususiyatlarini o’rganadi. 

    Profilaktik  (gigienik)  toksikologiya  kimyoviy  moddalarning  havflilik  darajasini 

aniqlashga,  shuningdek  odamni  kimyoviy  moddalarning  zaharli  ta`siridan  himoya 

qilish  yo’llarini  ishlab  chiqishga  bag`ishlangan.  Profilaktik  toksikologiya  ekologik 

yo’nalishga  ham  ega  bo’lib,  kommunal  toksikologiyani(atmosfera,  suv,  to’proq), 

oziq-ovqat  toksikologiyasi, sanoat, qishloq xo’jaligi  va  maishiy toksikologiyani  ham 

o’z ichiga oladi. Klinik toksikologiya  odamga kimyoviy  moddalarning toksik ta`siri 

tufayli    kelib  chiqadigan  kasalliklarni  o’rganadi.  SHuningdek  klinik  toksikologik 

kimyoviy  moddalar  toksik  miqdorining  bir  martalik  ta`siri  natijasidagi  o’tkir 

zaharlanishlarni,  zaharli  moddalarning  uzoq  vaqt  davomida  ko’p  marotabalik 

ta`sirlarini  ham  o’rganadi.  Narkologik  toksikologiya  odamning  bir  qator  zaharli 

moddalar,  shu  jumladan  narkotik  moddalarga  qaram  bo’lib  qolish  sabablarini 

o’rganadi.  Dorilar  toksikologiyasi  esa  dori  vositalarining  organizmga  zararli  va 

nojo’ya  ta`sirini,  dorilardan  zaharlanishning  oldini  olish  choralari  va  davolash 

usullarini o’rganadi. 

Toksikologiyaning  klinik  yo’nalishiga  odam  organizmiga  implantatsiya 

qilinadigan sintetik materiallarning (tomir protezlari, yurakning sun`iy klapani, sun`iy 

bo’g`imlar) biologik ta`sirlari ta`limoti ham kiradi. 

Toksikologiyaning  maxsus  bo’limlari  odam  va  hayvonlarning  o’ziga  xos 

sharoitlarda  zaharli  moddalar  bilan  zararlanishini  o’rganadi.  Bular  harbiy, 

aviakosmik,  sud  va  boshqa  toksikologiya  bo’limlari  bo’lib,  ular  nazariy,  klinik  va 

gigienik yo’nalishli elementlarni o’z ichiga qamrab oladi. 

Klinik  toksikologiya  doimo  «tabiiy  laboratoriya»  sharoitida  ishlaydi,  chunki 

nazorat  qilinayotgan  tajriba  juda  noyob  hisoblanadi.  Odam  organizmiga  zaharning 

ta`siri boshqa kasalliklar, olib borilayotgan davolash, zaharga sezgirlikning asta-sekin 

kamayishi, zararli odatlar (alkogolizm, chekish), bemorning yoshi, klimatik sharoitlar 

va  ijtimoiy  muhit  tufayli  o’zgarishi  mumkin.  Umumiy  toksikologiyaning  kimyoviy 

moddalarning zararliligi   

Klinik  toksikologiyaning  asosiy  vazifalariga  tashhis,  davolash  va  profilaktika 

kiradi.  Tashhis  vazifasiga  zaharlanish  hollarida  klinik  va  laboratoriyaviy  tashhis 

usullarini ishlab chiqish, olingan natijalarni qayta tahlil qilish kiradi. 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

4 

 

 Davolash  vazifasi  esa  zaharlanishda  kompleks  davolash  usullaridan  keng 

foydalanishdan iborat.  

Profilaktik  vazifa  zaharlanish  sabablari  epidemiologiyasini  o’rganish  va 

ularning oldini olishdan iborat. 

Klinik toksikologiyaning asosiy uslubi. 

Zaharlanishning  klinik  alomatlarini  qo’shimcha  asbob-uskunalar  usulida 

nazorat qilishga asoslatgan. 

Toksikologik  kimyo  o’ziga  xos  usul  xisoblanib  biologik  muhitlarda  (qon, 

siydik,  limfa,  orqa  miya  suyuqligi  va  boshqalarda)  toksik  modda  kontsentratsiyasini 

aniqlashga asoslangan. 

O’ziga  xos  bo’lmagan  usullarga  esa  yurak  qon-tomir  tizimining  (EKG, 

reografiya),  Markaziy  nerv  tizimining  (EEG)  va  boshqa  tizimlarning  instrumental 

(asbob-uskunalar yordamidagi) tashhislari kiradi. 

Kimyoviy  birikmalar  odam  organizmiga  doimo  ta`sir  qiluvchi  tashqi  muhit 

omillaridan  xisoblanadi.  Tashqi  muhitning  kimyoviy  muhiti  va  organizmning 

kimyoviy  tarkibi  doimo  o’zaro  teng  munosabatda  bo’lib,  bu  tenglikning  buzilishi 

gomeostazning patologik o’zgarishlariga sababchi bo’ladi. 

Kimyoviy  moddalar  davo  vositasi  va  zahar  sifatida  ishlatilishi  qadimgi 

davrlardan insoniyatga ma`lum. 

Qadimgi 

Rim 

tarixida 

zaharli 

moddalardan 

g`arazli 

maqsadlarda 

foydalanganlar qonun doirasida jazolanganlar. 

O’rta  asrlarda  keng  tarqalgan  zaharlardan  biri  margimush  (mishyak)  bo’lib, 

minglab odamlar hayotiga zomin bo’lgan. Mishyak bilan o’tkir yallig`lanish klinikasi 

o’sha  paytlarda  keng  tarqalgan  ichak  infektsiyalari  (vabo,  qorin  tifi)  klinikasiga 

o’xshash bo’lganligi tufayli ham bu zaharlanishlar aniqlanmay  qolgan.   

Zaharlanish  yoki  intoksikatsiya  deb  tirik  organizm  va  zaharning  o’zaro 

munosabatlari  natijasida  rivojlanadigan  patologik  jarayonga  aytiladi.  Zahar  bo’lib 

zaruriy hayot funktsiyalarining buzilishiga olib keladigan va organizm hayotiga havf 

soladigan  har  qanday  kimyoviy  birikma  xizmat  qilishi  mumkin.  O’zbekiston 

Respublikasida  zaharlanish  terminologiyasi  deganda  asosan  tashqaridan  tushadigan 

zaharlar tufayli yuzaga keladigan intoksikatsiya tushuniladi. 

Patogenetik  aspektda  o’tkir  zaharlanish  organizmga  begona  kimyoviy 

birikmaning  toksik  miqdorsi  tushishi  tufayli  rivojlanadigan  kimyoviy  shikast  deb 

qarash  maqsadga  muvofiq  bo’ladi.  Bu  patogen  reaktsiya  o’tkir  zaharlanishning  ilk 

klinik  bosqichi  –  toksikogen  bosqichida,  qachonki  toksik  agent  organizmda  alohida 

membranalar,  oqsillar  va  boshqa  retseptorlar  funktsiyalarining  buzilishiga  bog`liq 

holda yuzaga chiqqanda namoyon bo’ladi.  

Bir  paytning  o’zida  zaharli  moddalar  ishga  tushiradigan  omil  tufayli, 

gomeostaz  buzilishini  yo’qotishga  qaratilgan  adaptatsiya  reaktsiyasi  rivojlanadi.  Bu 

gipofizar-adrenal  («stress»)  reaktsiya,  lizosom  reaktsiya,  qon  tomir  reaktsiyasi,  qon 

ivish  tizimi  reaktsiyasi  va  boshqalar  kimyoviy  shikastning  somatogen  samarasi 

bo’lib,  «himoya»  reaktsiyasining  boshlanganligini  bildiradi.  Toksik  agentning 

parchalanishi  yoki  organizmdan  chiqarib  tashlanishi  o’tkir  zaharlanishning  II  klinik 

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 

5 

 

bosqichida  aniq  namoyon  bo’ladi  va  organizmning  turli  a`zo  va  tizimlarining  to’la 

tiklanishi yoki halokati bilan tugaydi. 

Demak, umumiy toksik samara zaharning spetsifik toksik ta`siri va nospetsifik 

kompensator-himoya reaktsiyasi natijasida yuzaga chiqadi. 

Zaharnig  organizm  bilan  o’zaro  munosabatlarini  o’rganishda  toksikodinamika 

va  toksikokinetika  jarayonlarini  tushunish  zarur  hisoblanadi.  Toksikodinamika 

deganda  zaharning  organizmning  turli  to’zilmasi  va  funktsiyasiga  ta`siri,  spetsifik 

ta`sir  mexanizmlari,  ma`lum  bir  hujayra  yoki  to’zilmalarning,  ularning  funktsiyalari 

zararlanishi  tushuniladi.  Toksikokinetika  esa  zaharning  organizmga  tushishi, 

tarqalishi, biotransformatsiyasi va organizmdan chiqarilishini ko’rsatib beradi. 

Zaharli  moddalarning    organizmda  tarqalishi  3  asosiy  omilga  :  atrof,  vaqt  va 

kontsentratsiyaga bog`liq bo’ladi. 

1.Atrof  omili  –  organizmga  zaharning  tushishi  va  tarqalish  yo’nalishi  bo’lib, 

zaharning miqdori - to’qima massasi birligida a`zodagi qon hajmiga bog`liq bo’ladi. 

Zaharning  vaqt  birligidagi  maksimal  miqdori  odatda  o’pka,  buyrak,  jigar, 

yurak,  bosh  miyada  to’planadi.  Toksik  jarayon  zaharning  miqdori  bilangina  emas, 

balki  zaharda  bo’ladigan  retseptorlarning  sezgirligi  bilan  ham  o’lchanadi.  Ayniqsa 

orqaga  qaytmaydigan  jarayonlarni  chaqiradigan  toksik  moddalar,  misol  uchun 

to’qimaning kislota va ishqorlar tufayli kimyoviy quyish juda havflidir. 

Funktsional o’zgarishlarni keltirib chiqaradigan moddalar, misol uchun narkoz, 

ancha havfsiz xisoblanadi, chunki bu jarayonlar orqaga qaytadi. 

2.Vaqt omili deb organizmga zaharning tushishi va undan chiqib ketish tezligi 

ya`ni vaqt oralig`ida zaharning ta`siri va toksik effektini belgilab beradi.  

3.Qontsentratsion  omil  zaharning  biologik  muhitda,  shu  jumladan  qondagi 

kontsentratsiyasini aniqlab beradi. 

Zahar  kontsentratsiyasini  vaqt  davomida  o’rganish  qonda  toksik  moddaning 

maksimal  kontsentratsiyasin  aniqlash  –  rezorbtsiya  davri,  zaharning  organizmdan 

chiqib, to’liq tozalanishi – eliminatsiya davrini aniqlash imkonini beradi.  

XIX  asr  boshlarida  ilmiy  kimyoning  yuzaga  kelishi  bilan  kimyoviy 

moddalarning biologik ta`siri uslublari kashf etildi. Zaharli o’simliklardan alkaloidlar 

– zahar tashuvchilarini ajratib olish usullari yaratildi. 1803-yili - ko’knoridan morfin, 

1818-yili kuchaladan sprixnin, 1820-yili  xinin  daraxtidan  xinin, 1828-yili tamakidan 

nikotin  va  1831-yili  belladonadan  atropin  ajratib  olindi.  YUqori  toksik  sintetik 

moddalar  yaratildi.  Sanoatda,  qishloq  xo’jaligida,  tibbiyotda  va  boshqa  soxalarda 

kimyoviy  moddalardan  foydalanish  oshib  borish  bilan  ularning  inson  hayotiga  va 

sog`lig`iga    havf  solish  imkoniyati  oshib  bordi.  Oxirgi  o’n  yilliklarda  kuzatilgan 

o’tkir  va  surunkali  zaharlanishlarning  sababi  atrof  muhitga  ta`sir  qiladigan  turli 

kimyoviy  preparatlarning  (5  milliondan  ortiq)  keng  ishlatilishi  oqibati  ekanligi  xech 

kimga  sir  emas,  60  mingdan  ortiq  preparatlar  esa    oziq  moddalarga  qo’shimcha   

sifatida ishlatiladi.