Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- D.T.ALIYEVA CONCEPT ONOMASTIC UNITS (BASED ON PROVERBS OF THE TURKIC LANGUAGES OF OGHUZ GROUP)
- Rəyçi: prof. İkram Ziyad oğlu Qasımov Filologiya məsələləri – №02, 2015
- ƏRƏB ƏDƏBİ DİLİNDƏ RƏNG VƏ FİZİKİ NÖQSAN BİLDİRƏN SİFƏTLƏRİN SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ Açar sözlər
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
|
ƏDƏBİYYAT 1. Bəydilli (Məmmədov) C. Atalar sözü. Bakı, Öndər nəşriyyatı, 2004, 264 s. 2. Zeynallı H. Azərbaycan atalar sözü. Bakı: Elm və təhsil, 2012, 174 s. 3. Аскольдов С. А. Концепт и слова – Ученые записки \ серия языка и литературы\БСУ–Баку: 2009, №-1,с.3-15 4. Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Изв. АН СССР Сер. Лит. И яз.- 1993.- №1.- c.3-9; – 26 5. Ömer A. A. Atasözleri ve deyimler sözlüğü 1. İnkilap Kitabevi, İstnbul, 2007, 486 s. 6. Berkeliyev K. Nakıllar ve Atalar Sözi. Asgabat: Ilım Naşriyatı, 1961 7. Çarrıyew M. Türkmən xalk nakılları. Aşgabat: Miras, 2005, 8. İzbulak V. Atalar Sözü. İstanbul: Devlet Basımevi, 1936 9. ekitap.kulturturizm.gov.tr/.../11648,atasozlerive... Д.Т.АЛИЕВА КОНЦЕПТ ОНОМАСТИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ (НА ОСНОВЕ ПОСЛОВИЦ ТЮРКСКИХ ЯЗКОВ ОГУЗСКОЙ ГРУППЫ) РЕЗЮМЕ Статья посвящена изучению ономастических концептов пословиц и поговорок тюркских народов. Здесь в первый раз в азербайджанской языкознание ономастическая единица рассматривается как концепт, анализируется ядро антропонимов, топонимов и этнонимов азербайджанских, тюркских, туркменских и гагаузских пословиц, и они рассматривается как текст. Когнитивный – концептуальный -стилистический анализ ономастического пространства пословиц и поговорок тюркских языков группы Огуз, даёт нам возможность сказать что, ономастическая единица это ядро содержавшее в себе разных концептуальных - стилистических значения.
The article is devoted to the study of onomastic concepts proverbs of the Turkic peoples. Here for the first time in Azerbaijan linguistics of names unit is considered as a concept, is analyzed anthroponyms core, place names and ethnonyms of Azerbaijani, Turkish, Turkmen and Gagauz proverbs, and they are considered as text. The cognitive - conceptual analysis of onomastic space -stilistichesky proverbs Oguz Turkic language groups gives us the opportunity to say that this is the core unit of names containing a different concept - stylistic values.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
229 XƏYALƏ MUSTAFAYEVA BDU-nun Ərəb filologiyası kafedrası xayala1974@gmail.com ƏRƏB ƏDƏBİ DİLİNDƏ RƏNG VƏ FİZİKİ NÖQSAN BİLDİRƏN SİFƏTLƏRİN SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ Açar sözlər: sifətlər, rəng, bədən qüsuru, əlamət, model. Ключевые слова: прилагательные, цвет, физические недостатки, признак, модель. Key words: adjectives, colour, physical defects, sign, model.
Ərəb dilində sifətlər də isimlərin əmələ gəldiyi modellərdən düzəldiyi üçün praktiki olaraq onların ayrıca morfoloji seçilmə üsulları yoxdur. Sifətin ayrıca bir nitq hissəsi kimi hesab edilməsinə əsas verən məqamlar mövcud deyil. Buna görə də sifətlərin isimlərdən seçilməsi əsasən kontekstdə mümkün olur. Lakin çoxsaylı düzəltmə sifət modelləri məlumdur ki, onların da içərisində məhz sırf sifət modelinə aid olan bir qrup haqqında danışa bilərik. Həmin qrupa daxil olan isimlər substantiv məna daşıya bilər, lakin bu qrupun sözdüzəltmə göstəricilərinin semantik bazası, görünür ki, adyektivdir. Bu qrupa daxil olan sifətlər “Rəng və fiziki nöqsan bildirən sifətlər” adlanır. Rəng və fiziki nöqsan bildirən sifətlər rəng (məsələn: رمحأ ُ َ ْ َ - qırmızı), fiziki qüsur (məsələn: بدحأ ُ َ ْ َ - qozbel) və sadəcə olaraq məlum bir zahiri əlamət (məsələn: ءارفأ ُ ْ َ - tüklü) bildirir. Bu sifətlər üçün hazırki vaxta qədər münasib bir termin seçilməmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, həmin sifətləri rəng və fiziki nöqsan (və ya Yuşmanovun sözləri ilə desək, rəng və qüsur) (13, 255) bildirən sifətlər adlandırmaq da tam uğurlu sayıla bilməz. Alman dilçisi H.Wehr “Farben und korperliche Gebrechen” – “rəng və bədən qüsurluğu” variantından istifadə edir, daha sonra isə ikinci mənanı dəqiqləşdirərək “bədən xüsusiyyətləri” şəklində qeyd edir (27, 570). V.Fişer isə onları “rəng və forma” və ya “rəng və bədən forması” xüsusiyyətləri bildirən sifətlər kimi qruplaşdırır (22,66). Yeri gəlmişkən, burada qeyd edilməlidir ki, məsələn, “lal” sözünün zahiri əlamət bildirməsi mübahisəli görünür. Məhz buna görə də, zənnimizcə, həmin sifətləri “rəng və fiziki əlamət” bildirən sifətlər kimi adlandırmaq daha məqsədəuyğun olardı (23, 408). Q.Ş. Şərbətovun qeyd etdiyinə görə müasir ərəb dilində bu cür sifətlər “çox nadir hallarda insanın müsbət keyfiyyət və vəziyyətlərini (məsələn, ailə ilə bağlı münasibətləri) bildirmək üçün istifadə olunur”. Müəllif bu münasibətlə فيھأ ُ َ ْ َ – qədd-
ُ َ ْ َ – subay sözlərini misal gətirir (12, 300). Lakin klassik ərəb mətnlərinə müraciət etdiyimiz zaman bu mövzu ilə bağlı oradakı misalların kəmiyyəti bizə belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir ki, bu kimi hallar həmin dövr üçün heç də nadir və təsadüfü hesab oluna bilməz. Həmin mətnlərdə müsbət fiziki əlamətləri bildirən kifayət qədər sifətlərə rast gəlmək mümkündür (7, 58; 21, 5-6). Bu sifətlərin ən səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, bu qrup sifətlər təkcə ümumi semantikaya malik olmaqla yanaşı, digər isimlərdən (ad qruplu sözlərdən) fərqli olan ümumi sözdüzəltmə xüsusiyyətlərini ehtiva edir. Bu sifətlərin xüsusi göstəricilərə malik olması onların ümumiləşdirilərək ərəb dilindəki digər adlardan fərqləndirilməsini təmin edən ən mühüm kriteriyasıdır.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
230 Bu qrupa daxil olan sifətlər aşağıdakı forma üzrə düzəlir: لعفأ
ُ َ ْ −
رمحا qırmızı (k.c.) ءلاعف
− ءارمح
qırmızı (q.c.) لعف
− رمح
qırmızılar (hər iki cins üçün) Misallardan da göründüyü kimi, digər sifət qruplarından fərqli olaraq bu qrupa daxil olan sifətlərin müzəkkər və müənnəsdə (kişi və qadın cinsində) cəm formaları bir- birindən fərqlənmir, eyni forma üzrə təzahür edir. Bu qrupa daxil olan sifətlərin təsniyə formaları digər sifətlərə aid olan qaydalar üzrə əmələ gəlir – qeyd olunmuş formanın sonuna adlıq halda نا◌ ِ َ , yiyəlik və təsirlik hallarda isə ني◌ ِ ْ َ şəkilçisinin əlavə edilməsi ilə düzəlir. Məsələn: A.
دوسأ ُ َ ْ َ − نادوسأ ِ َ ْ َ Y.
أَ دوس
َ َ ْ − نيدوسأ ِ ْ ْ
َ َ َ T.
دوسأ َ َ ْ َ − نيدوسأ ِ ْ ْ َ َ َ
Bu sifətlərin təsniyə formasının qadın cinsinə gəldikdə isə, sifətin sonundakı həmzə samiti iki uzun saitin (formaya aid və təsniyəyə aid uzun saitlərin) arasına düşdüyündən و samitinə çevrilir. Məsələn: A.
ءادوس ُ ْ َ − ناوادوس ِ ْ َ
Y. ءادوس
َ ْ َ − نيوادوس ِ ْ َ ْ َ T. ءادوس
َ ْ َ − نيوادوس ِ ْ َ ْ َ Qeyd etmək lazımdır ki, bu sifətlərin müzəkkər formasının təkdə olan variantı elativ (və ya superlativin müzəkkərinin tək) forması ilə eynilik təşkil edir: لعفأ ُ َ ْ َ − ربكأ ُ َ ْ َ daha böyük. Bundan əlavə, bəzən də elə məqamlar üzə çıxır ki, orada eyni kökdən əmələ gəlmiş eyni bir forma qeyd etdiyimiz sifət mənası ilə yanaşı, eyni zamanda müqayisə dərəcəsini də bildirmək imkanına malikdir, məsələn: بسحأ ُ َ ْ َ – 1. Albinos. 2. Sarı (qara
misalların sayı barmaqla sayıla biləcək qədər məhduddur. Digər tərəfdən, لعفأ ُ َ ْ َ modeli fiziki əlamət bildirməklə yanaşı, həmin fiziki əlamətin başqa model vasitəsilə əmələ gəldiyi hallarda intensiv dərəcə (elativ / super- elativ) də bildirir. V.Fişerin qeyd etdiyinə görə, bu zaman digər model vasitəsilə əmələ gəlmiş sifət ümumiyyətlə əlamət bildirdiyi halda, لعفأ ُ َ ْ َ modeli vasitəsilə əmələ gəlmiş sifət məhz həmin əlamətin xarakterizə olunan, fərqlənən xüsusiyyətini bildirir. Məsələn: عورأ
ُ َ ْ َ – qorxu, heyrət yaratmaqda xüsusi şəkildə fərqlənən adam (qorxuducu, heyrətləndirici əxlaq və ya zahiri görkəmə malik olan adam) və ٌعئار ِ sözündən olan − xüsusi dərəcədə qorxulu, heyrətləndirici (21, 65). Fişerin fikrinə görə bu misallardan belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, لعفأ ُ َ ْ َ vəznindəki fiziki əlamət bildirən sifətlər “adyektivləşdirilmiş” elativdir. Bəzən də لعفأ ُ َ ْ َ modelində olan sifətlərin başqa şəkildəki formasına da rast gəlmək mümkündür, məsələn: kök, qalın – مخضأ ُ َ ْ َ və مخضأ ﱡ َ ْ َ (bədii, poetik variant). V.Fişer, bundan əlavə نلاعف ٌ ْ ُ formasını da adı çəkilmiş model üçün standart sayıla bilən modellər arasında qeyd edir. Lakin əsas formadan müəyyən qədər fərqlənən və müəyyən qədər fərqli mənaya gətirib çıxaran bu kimi formalardan az istifadə olunmaqdadır. Bir çox hallarda da həmin sifətlərin əksəriyyətinin eyni zamanda həm kanonik, həm də pereferik cəm formaları mövcud olur: məsələn, “qotur”: k.c. برجأ ُ َ ْ َ , Filologiya məsələləri – №02, 2015
231 cəm. ٌبرج ْ ُ , ىبرج ْ َ , براجأ ُ ِ َ . V.Fişer qeyd edir ki, qeyd olunan sifətin برجأ ُ َ ْ َ iki qadın cinsi forması vardır: standart hesab olunan ءابرج ُ ْ َ forması ilə yanaşı, həm də نلاعف ُ ْ َ formasındakı sifətin müənnəs modeli əsasında əmələ gəlmiş ىبرج ْ َ forması da mövcuddur (21, 210). Lakin onu da qeyd etməliyik ki, bir çox lüğətlərdə qeyd olunmuş müənnəs formasının ikincisi qeyd olunmur. Kazimirskinin lüğətində hətta eyni formanın müxtəlif modellərinin semantik bölgüsü üçün nümunə də tapmaq mümkündür. رمحأ
ُ َ ْ َ – qırmızı sifəti üçün iki cəm forması verilir: رماحأ ُ ِ َ (superlativ modeli üzrə) və ٌرمح ْ ُ (standart). Bunlardan birincisindən nəyin isə təbiətən qırmızı olduğunu göstərmək üçün istifadə olunduğu halda, ikincisindən isə söhbətin hər hansı bir predmetin qızarması və ya qırmızı rəngə boyanmasını ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bununla belə, bu, hazırki mərhələdə formaların bu cür bölgüsü üçün əldə etdiyimiz yeganə misaldır. Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox hallarda da لعفأ ُ َ ْ َ modelli bənzər semantikaya malik müxtəlif sifətlər vardır ki, onlar müəyyən dərəcədə kök cəhətdən bir-birinə bənzəyir və bir və ya iki ümumi radikala malik olur. Məsələn: طقرأ ُ َ ْ َ
,
شقرأ ُ َ ْ َ , عقبأ ُ َ ْ َ – ləkəli və s. (21, 69). Ümumiyyətlə ərəb dilində radikallarla müxtəlif köklərin bir-biri ilə uyğun gəldiyi bu kimi sinonimliyə tez-tez rast gəlmək mümkündür (belə vəziyyətlərdə sifətlərdə adətən iki kök samiti eyni olur və ya artikulyasiya cəhətdən bir-birinə yaxın olan samitlər iştirak edir). Bir çox tədqiqatlarda bu kimi sözlər iki hərfli özək adlandırılır (14, 42; 5, 49). Tədqiqata cəlb etdiyimiz həmin sifətlər insanlara (məsələn, ərəb poeziyasında sevgi predmetlərinin gözəlliyini təsvir etmək üçün: ضيبأ ُ َ ْ َ – ağ, qəşəng, gözəl (qız), فيھأ ُ َ ْ َ – qəd-qamətli, qəşəng (11, 23-24), heyvanlara, insana və təbiət tərəfindən yaradılmış əşyalara aid edilə bilər. Sonunculara təkcə rəng deyil, həm də fiziki xüsusiyyət bildirən sifətlər daxildir. Maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, bu sifətlərdən bəziləri ərəb poeziyasına aid işlənən terminə çevrilmişdir (məsələn, ملثأ ُ َ ْ َ – kələ-kötür, aralı: ərəb əruz elminə aid ٌلعف ُ َ formasını bildirmək üçün işlədilir) (10, 310). V.Fişerin qeyd etdiyinə görə, qeyd olunan fiziki əlamət bildirən sifətlər birinci növbədə bədənin uyğun üzvünü xarakterizə edir, daha sonra isə həmin xüsusiyyəti bildirən şəxsi ifadə edir, məsələn: لوطأ ُ َ ْ َ – üzün (boğaz) və uzunboğaz adam (ceyran boğazlı adam); قرزأ ُ َ ْ َ – mavi (göz) və mavi gözlü adam (21, 56). N.N. Purtseladzenin əsərinə gəldikdə isə, müəllif orada ərəb klassik poeziyasına aid nümunələrdən müxtəlif şəxslərə, heyvanlara və əşyalara aid edilən epitetlərdən ibarət ətraflı siyahını təqdim edir (8, 44-52). Əsərdə istifadə olunmuş misallar ərəb islamaqədərki ədəbiyyat nümunələri olan “Müəlləqat”lardan götürülmüşdür. Həmin epitetlər arasında nəzərdən keçirtdiyimiz sifətlərə də rast gəlinməkdədir. Bu cür yanaşma təkcə islamaqədərki “cahiliyyə” dövrü üçün deyil, eyni zamanda bütün orta əsr poeziyası üçün də xarakterik hesab oluna bilər. Belə ki, VIII-IX əsrlərin ən məşhur şairlərindən hesab olunan Əbu Nuvasın yaradıcılığında “çaxır” məfhumunun ifadəsi üçün bu epitetlərdən istifadə olunurdu: “qırmızı” (ءارمح ُ ْ َ ), “sarı” (ءارفص ُ ْ َ ), “qızılı” (ءابھص ُ ْ َ ), “ağ” (ءاضيب ُ ْ َ ), “göy” (ءاقرز ُ ْ َ ) (8, 250-251). Maraqlı cəhət ondadır ki, burada təkcə rənglə deyil, həm də cansızlara – təbiət hadisələrinə və ya artefaktlara aid fiziki əlamətlərlə bağlı epitetlər mövcuddur. Həmin əsərdə eyni epitetin müxtəlif predmetləri, heyvanları və şəxsləri əvəz etməsi ilə bağlı halları göstərən nümunələr də mövcuddur (8, 54-56). Bununla bağlı olaraq misal kimi ضيبأ ُ َ ْ َ – ءاضيب ُ ْ َ modeli əsasında düzələn sözlərə nəzər salaq: əslində ağ Filologiya məsələləri – №02, 2016
232 mənasını verən həmin formalı sifət aşağıdakı mənaları da ehtiva edir: qılınc, (təmiz) adam, (əsl-nəcabətli) qadın, ceyran, döyüş, zireh, qısa yunlu (hamar), at, palma, nizə. Müəllifin fikrinə görə bu epitetlərin əksəriyyəti daha çox “gözəlləşdirmə” xüsusiyyəti daşıyır və yüksək konnotasiyaya malikdir (8, 52). Yuxarıda qeyd etdiyimiz misallarda da bunun şahidi olmaq mümkündür. Biz daha aydın fiziki əlamət bildirən “əyri” və ya “dombagöz” kimi sifətlərlə “hündür” və ya “kök” mənalar ifadə edən sifətləri tam şəkildə eyni bir qrupda birləşdirməyin heç də asan olmadığını etiraf etməliyik. “Böyük”, “uzun”, “nazik” kimi sifətlər həm bizim nəzərdən keçirdiyimiz model üzrə düzəlir, həm də digər semantikaya məxsus isimlərin əmələ gəldiyi digər modellər əsasında meydana çıxır (5, 79). Ola bilsin ki, لعفأ ُ َ ْ َ qrupuna daxil olan və bu qrupa daxil olmayan sifətlər arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, birinci halda sifətlər, əsasən canlı varlıqlara aid olur, ikinci halda isə onlar hər şeyə aid olan əlamətləri bildirir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, birincisi, ərəb dilində bir qayda olaraq heyvanlara aid isimlər insanlara aid isimlərlə morfoloji cəhətdən eynilik təşkil etmir. Məsələn, cəmdə olan və insan bildirən isimlə uzlaşan sifət ya xüsusi cəm formasında (sınıq cəmdə) olur (ٌرابك ماكح ِ ٌ ُ – böyük hakimlər), ya da (feili sifətlərdə olduğu kimi) düzgün cəm şəkilçisi qəbul edir (نوفراع ماكح َ ِ ٌ ُ – bilən hakimlər), digər varlıqları (insandan başqa) bildirən isimlərlə uzlaşdıqda isə onlar təkdə, müənnəsdə olur (ةريبك ٌبلاك ٌ َ
İkincisi, xatırlayaq ki, bizim nəzərdən keçirtdiyimiz sifətlər arasında da məhz cansızlara aid olan mənalar mövcuddur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, rəng və fiziki əlamət bildirən sifətlərin cəm forması ٌلعف ْ ُ hər iki cinsə aid canlı və cansız isimlərin cəmini bildirmək üçün işlədilir, məsələn: ٌضيب ٌلاجرِ – ağ kişilər ٌضيب ٌبلاكِ – ağ itlər ٌضيب فايسأ ٌ ْ َ – ağ qılınclar Bütün bunlarla yanaşı, لعفأ ُ َ ْ َ , ءلاعف ُ ْ َ və ٌلعف ْ ُ modelində olan sifətlər rəng və fiziki əlamətlə bağlı olmayan başqa mənalar da ifadə edə bilər. Bu hal semantikanın özünəməxsus inkişafının nəticəsi ola bilər, məsələn, عقبأ ُ َ ْ َ ləkəli, cüzam ləkələri ilə
yeganə məna ola bilər, məsələn, قمحأ ُ َ ْ َ axmaq. Bunları nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, görünür ki, ərəb dili daşıyıcılarının rəng və fiziki qüsur, nöqsan ifadə etmək üçün nəsə elə bir ümumi məna komponenti olmalıdır ki, onun əsasında bu cür sifətlər bir modeldə əmələ gələ bilsin (20, 192). Fişerin fikirlərinə söykənməyimizə müəyyən əsasların mövcudluğuna baxmayaraq (yeri gəlmişkən, qeyd olunmalıdır ki, onun fikirləri A.Vejbitskinin – isim sifətdən fərqli olaraq yaxşı hiss olunan mahiyyəti bildirir (highli visibli, noticeable) (29, 356) ) – görünür ki, konkret olaraq ərəb dili ilə bağlı məqamlarda hər şey tərsinədir (lakin bunu da yaddan çıxarmamalıyıq ki, həmin modelin sifətlərini diqqətlə nəzərdən keçirən Fişer elə əvvəlcədən rəng bildirən sifətləri bütün digərlərindən ayırır). Zənnimizcə, K.Brokelmann daha uyğun məna təklif edir: rəng və fiziki əlamət bildirən sifətlər daha çox fərqlənən və ya seçilən xüsusiyyəti bildirir (19, 40). Ərəb dili leksikoqrafiyasında insanların və ətraf mühitin fiziki xüsusiyyətlərinə həsr olunmuş əsərlərə rast gəlmək mümkündür. “Bədəvilər onu əhatə edən flora və faunanın müxtəlif vəziyyətlərini və bir haldan digərinə keçməsi ilə bağlı dəyişiklikləri əsrlər boyu müşahidə etmişdir. Onlar həmin məqamların bütün nüansalarını qeyd etmək Filologiya məsələləri – №02, 2015
233 üçün ərəb dilinin bütün ifadə imkanlarını və yaradıcılıq gücünü səfərbər etmişdir. Bu əsərlər içərisində təkcə dəvə məfhumunun ifadəsi üçün bütöv bir kitabın (kiçik həcmli olsa da) ortaya qoyulması və orada həmin anlayışın insanın gözləri qarşısında canlandırılması məqsədilə inanılmaz dərəcədə sifətlərdən istifadə edilməsi insanı heyrətləndirir. Bu hal o qədər dərinləşir ki, bəzən də lətifəvari xüsusiyyət alır. Bu vəziyyəti digər məfhumların əlamətlərinin ifadəsində də hiss etmək mümkündür. Ətraf aləmin o qədər də zəngin olmadığı bir ərazidə həmin “kasıblığı” ortadan qaldırmağa çalışan müəlliflər bir çox hallarda sözün gücünə üstünlük verməyə can atırdılar. Buna görə də sonrakı dövrlərdə ərəb leksikoqrafiyası ilə bağlı geniş həcmli əsərlərin yazılması hərəkatı inkişaf etməyə başladı. Onu da qeyd edək ki, təkcə həmin əsərlərin adlarının sadalanması xeyli vaxt aparır” (9, 24-25). Müəllif həmin tədqiqat işində insanın, atın və digər heyvanların fiziki xüsusiyyətlərinə həsr edilmiş müxtəlif leksikoqrafik əsərlərin adlarını qeyd edir. Təbii ki, bu kimi əsərlərdə bizim tədqiqata cəlb etdiyimiz çoxlu sayda sifətlərə də rast gəlmək mümkündür. Lakin, həmin əsərdə də isimlərin ətraf aləmi bildirməsi və onların xüsusiyyətlərinin ifadə edilməsi ilə bağlı bölgüləri və onların əmələ gəlmə üsulları dəqiq şəkildə işlənməmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, V.S. Rıbalkinin adı çəkilən həmin əsərində bizim tədqiqata cəlb etdiyimiz sifətlərə həsr olunmuş xüsusi bir leksikoqrafik kitab haqqında məlumat yoxdur. Bundan əlavə, ümumiyyətlə ərəb dilində ayrılıqda bu mövzuya həsr edilmiş konkret bir əsərlə rastlaşmaq mümkün olmadı. Buradan belə bir qənaətə gəlmək mümkündür ki, ərəb linqvistik ənənəsi bu cür sifətlərin eyni zamanda semantikasını və formasını nəzərə alaraq onları ayrı qrup və ya yarımqruplara bölməkdən vaz keçmişdir. Ərəb dilində ismi söz yaradıcılığının xüsusiyyətlərinə diqqət yetirdikdə uyğun modellər üzrə düzələn isimlər də diqqəti cəlb edir. B.M. Qrandenin qeyd etdiyinə görə , لعفأ ُ َ ْ َ modeli üzrə nəzərdən keçirtdiyimiz sifətlərdən, elativ formasından və təkdə müzəkkərdə olan super elativdən başqa, abstrakt mənalı isimlər də, məsələn, ٌلمزأ َ ْ َ − vızıltı (A. de Biberşteyn Kazimirskinin lüğətində bu forma üçün “azseçilən, aydın olmayan səs, qarışıq səs” mənası verilmişdir) əmələ gəlir (5, 93; 21, 204-205). Qrandenin bu model əsasında əmələ gələn konkret isimlərdən gətirdiyi misallara, məsələn, ٌبنرأ َ ْ َ − dovşan , ٌلمرأ َ ْ َ − dul kişi ; yaşayış şəraiti olmayan adam və s. gəldikdə isə, onların əvvəlində gələn həmzə samitinin sözün kök (əsas) hərflərindən olmaması barədə dəqiq fikir söyləmək mümkün deyil (23, 408; 18, 222). Həmin model üzrə düzəlməsi ehtimal edilən isimlər içərisində ٌعبرأ َ َ − dörd sayının olması da maraqlıdır. Həmin forma əsasında əmələ gəlməsi güman edilən bir çox isimlər də vardır ki, Fişerin və Barsın yuxarıda adları çəkilən əsərlərində onlara rast gəlmək mümkündür. U. Z. Kariyev bildirir ki, لعفأ ُ َ ْ َ modeli eyni zamanda məsdər, abstrakt isim və konkret isim modeli kimi də çıxış edə bilir. Bundan əlavə, sınıq cəm formasının bəzi modelləri də həmin modelin əvvəlində mövcud olan həmzə samiti ilə başlayır və ümumiyyətlə qeyd etdiyimiz formaya bənzəyir. Məsələn: ٌرحبأ ُ ْ َ dənizlər, ٌلجرأ
ُ ْ َ
ُ ْ َ kilidlər, ٌراطمأَْ yağışlar və s. (5, 279-280). Ərəb dilində bu kimi misalların çoxluğuna və onların forma baxımından rəng və fiziki əlamət bildirən sifətlərə bənzəməsinə baxmayaraq, bizim məqsədimiz heç də onları həmin sifətlərlə eyniləşdirməkdən ibarət deyildir. Rəng və fiziki əlamət bildirən sifətlərin müənnəsini (qadın cinsini) ifadə edən formanın sonundakı ءا◌ ُ َ sonluğuna gəldikdə isə, ərəb dilində canlılara aid müəyyən isimlərin cəm formasının sonunda da həmin sonluğa rast gəlmək mümkündür, məs., Filologiya məsələləri – №02, 2016
234 ءاملع ُ َ ُ alimlər, ءابرقأ ُ ِ ْ َ qohumlar və s. (14, 42; 5, 239-240). ءلاعف ُ ْ َ modelli yer mənasında olan bəzi isimləri لعفأ ُ َ ْ َ − müzəkkər forması ilə müəyyən variantları vardır, məsələn: حطبأ ُ َ ْ َ (ءاحطب ُ ْ َ ) vadidə çayın qumlu geniş sahəsi (21, 210). Bəzən də نا◌ ُ َ sonluğu ilə bitən sifətlərdən ا◌َ ءُ sonluğu vasitəsilə müənnəs variantı olan sifətlərə də rast gəlinir, məsələn: نلادج ُ ْ َ – ءلادج ُ ْ َ şən (30, 185). Göründüyü kimi, burada həm də müənnəsdə (qadın cinsində) a ilə bağlı kontaminasiya nümunəsi vardır. V.Fişerin bildirdiyinə görə sifətlər üçün bu cür kontaminasiya çox təsadüfi halda baş verir; əksinə substantiv mənalar içərisində qoşa ىلعف ْ َ /ءلاعف ُ ْ َ forması üzrə misallara daha çox rast gəlinir, məsələn: ىجيھ
ْ َ / اجيھ ْ َ ءاجيھ
ُ ْ َ döyüş vaxtı əmələ gələn qarışıqlıq, ىرحص ْ َ /ءارحص ُ ْ َ açıq sahə, səhra . Məsələdən ətraflı bəhs edən V.Fişer digər sami dillərində də bu cür [-ə: /-ə:’u] kontaminasiyanın mövcudluğunu bildirir. Məşhur rus şərqşünası A.Q. Belova da bu məsələyə münasibətini bildirərək qeyd edir ki, [-ə:’u] variantı [-ə:] variantından daha sonrakı dövrə məxsusdur, belə ki, həmin variant əvvəlkindən fərqli olaraq hal əlaməti qəbul edə bilir (4, 123). M.Qodfrua-Demombin və R.Blaçher qeyd edirlər ki, ءارحص ُ ْ َ səhra sözü əslində رحصأ ُ َ ْ َ sarı sifətinin müənnəs formasından əmələ gəlmişdir və əvvəllər ٌضرأ ْ َ yer isminin sifəti mənasında çıxış edərək “sarı yer” mənasını bildirmiş, sonradan isə ayrılıqda işlənməyə başlamışdır (25, 113). Sözügedən sifətlərin cəm forması olan ٌلعف ْ ُ modeli üzrə xeyli sayda isimlər əmələ gəlir: başlanğıc isimləri və ya sadə isimlər (B.M. Qrande həmin isimləri “konkret isimlər” adlandırır), məsələn: نذأ ٌ ْ ُ qulaq , ٌحمر ْ ُ nizə , ٌبوك qədəh , hərəkət isimləri (məsdərlər) və abstrakt isimlər, məsələn: لقثُْ ağırlıq , حبقُْ pislik, yaramazlıq , بھر ْ ُ
ْ ُ dörddə bir , سمخ ْ ُ beşdə bir (24, 297), sifətlər (az-az hallarda), məsələn: بلص ْ ُ möhkəm
, ولح
ْ ُ şirin , رم ّ ُ acı və s. Bəzi hallarda da ٌلعف ْ ُ forması ilə ٌلعف ُ ُ forması arasında bir növbələşmə nəzərə çarpır, məsələn: نذأ ٌ ْ ُ və ya نذأ ٌ ُ ُ qulaq (5, 79-80). C.Ç. Foks onu da bildirir ki, qeyd olunmuş model لعف َ َ , لعف ْ َ , لعف ْ ِ modelləri ilə duplet (qoşa) çıxış edir, məsələn: لخب َ َ , لخب ْ َ , لخبُْ simiclik , دلو َ َ , دلوَْ , دلوُْ , دلوِْ övlad , لفس ْ ِ , لفس ْ ُ aşağı hissə (24, 294). Bu mövzunu təhlil edərkən ümumilikdə ərəb dilində çox mühüm hesab olunan ikihallılıq probleminə nəzər salmağın lazım olduğu hiss olunur. Ərəb dilində əksəriyyət təşkil edən təkdə üç hal əlaməti qəbul edən (üçhallı) isimlərdən fərqli olaraq bir neçə qrup isimlər də vardır ki, onlar təkdə, lakin qeyri-müəyyənlikdə iki hal əlaməti qəbul edir. Bundan əlavə, həmin isimlər qeyri-müəyyənlikdə əksər ərəb isimləri üçün standart olan və hal fleksiyasından sonra əlavə edilən qeyri-müəyyənlik əlaməti ◌ٌ (tənvin) qəbul etmir. Digər vəziyyətlərdə isə, yəni müəyyənlikdə (müəyyənlik artikli qəbul etdikdə) və tərkibi vəziyyətdə sözügedən isimlər hər üç hal əlaməti sonluğunu qəbul edir. Rəng və fiziki əlamət ifadə edən sifətlər (müzəkkər və müənnəsdə) və müqayisə və üstünlük dərəcəsi bildirən sifət formaları da ikihallı isimlər qrupuna məxsusdur. Bu qrupa həmçinin لئاعف ُ ِ َ formasında olan sınıq cəm modeli (məsələn, سراوف ُ ِ َ süvarilər , رئازج ُ ِ َ
adalar), digər sınıq cəm formaları (məsələn, فراعم ُ ِ َ bilgilər), لعف ُ َ ُ formasında olan cəm modelləri (məsələn, ربك ُ َ ُ ən böyüklər), ءلاعف ُ َ ُ formasında olan cəm modelləri (məsələn, ءارزو ُ
ُ ِ ْ َ vəznində olan modellər (məsələn, ءاقدصأ ُ ِ ْ َ dostlar) və s. ad qruplu sözlər daxildir. Ərəb dilində ikihallı hallanmanı daha sonrakı dövrlərə aid edən K.Brokelmanla polemikaya girən N.V. Yuşmanov, əksinə bu hallanma növünü ərəb dilində daha qədim hesab edir. Yuşmanov daha sonra qeyd edir ki, ikihallılıq dildə müəyyənliyin xüsusi göstəricisi kimi müəyyənlik artiklinin olmadığı bir dövrdəki dil qalıqlarından hesab
Filologiya məsələləri – №02, 2015
235 olunur və həmin dövrdə ikihallı isimlər ya mənaca (alınma xüsusi isimlər, feil formalarından düzələn xüsusi isimlər və s.), ya da formaca (qəbilə göstəriciləri daşıyan isimlər, həmçinin qadın cinsində rəng və fiziki əlamət bildirən isimlər) isimlər qrupunu birləşdirirdi (13, 259-263). Bununla belə, N.V. Yuşmanovun 1941-ci ildə sami dillərində qeyri-müəyyənliklə bağlı dərc olunmuş məlum məqaləsindən sonra həmin dillərdə qeyri-müəyyənliyin göstəricisi və əlamətləri ilə bağlı görüşlər xeyli dəyişdi: artıq qeyd olunur ki, nun- laşdırma (tənvin) (digər sami dilərində isə mimləşdirmə) əvvəllər, əksinə müəyyənlik vəziyyətinə uyğun olmuşdur, sonralar isə digər müəyyənlik əlamətləri vasitəsilə sıxışdırılaraq aradan çıxarılmışdır (13, 267). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Qərb şərqşünaslıq məktəbinin nümayəndələrindən olan H.Vehr və C.Kuriloviç də Yuşmanovun sözügedən məqaləsindəki bəzi məqamlara şübhəli yanaşsalar da, ümumilikdə onun fikirlərini dəstəkləyirlər (28, 60; 26, 157-160). V.Fişer də لعفأ ُ َ ْ َ modelini analiz edərək bildirir ki, bu modelin yaranması daha sonrakı dövrlərlə bağlı olmuşdur. O özünün arqumentlərində, əsasən Karl Brokelmanna istinad etməyə çalışır (21, 16). Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bizim zənnimizcə N.V. Yuşmanovun ikihallılığın da müənnəs və cəm formaların yaranmasında suppletivlik kimi ərəb dilində daha qədim olması fikri daha doğrudur. Ərəb dilində bənzər semantik mənalı və digər şəkildə əmələ gələn sifətlərə də rast gəlinir. Məsələn: يلاقترب ﱞ ِ ُ ْ ُ narıncı ([burtuqa:lun] − portağal sözündən yuxarıda qeyd olunmuş nisbi sifət şəkilçisi [-iyyun] vasitəsilə əmələ gəlmişdir), نوذأ ُ َ palaz qulaq ([’uẕnun] – qulaq sözündən əmələ gəlmişdir), مھاف ٌ ِ
kömür kimi qara ([fəhmun] − kömür sözündən əmələ gəlmişdir) və s. (5, 91-93). Burada bənzər mənalı çox nadir sözdüzəltmə qruplarına nəzər salmaq yerinə düşər: ةروروح ٌ َ َْ َ ağbəniz qadın (müzəkkərdə isə ٌروروح َ َْ َ sözü nə isə, bir şey mənasını verir: müqayisə üçün bildirək ki, ﱞيروح ِ َ َ sifəti ağ mənasında işlənir), ءاجوجش ٌ ْ َ َ (qadın cinsində ىجوجش ْ َ َ ) çox arıq və uzun, uzun ayaqlı (bununla yanaşı, bu modeldə olan isimlər arasında başqa mənalara da rast gəlmək mümkündür, məsələn: ٌبصبصع َ َْ َ çox isti , ةانونر ٌ ْ َ َ dairəvi qədəh , ٌروصرص ْ ُ əzəmətli dəvə , ٌروقرق ْ ُ uzun gəmi və s.) (5, 90-91). Burada üçüncü radikalın (kök samitinin) reduplikasiyası ilə yaranan digər modelləri də müqayisə etmək olar. Məsələn: جوجرخ ْ ُ böyük, güclü və sürətli dəvə (5, 89). Uyğun semantikalı çox nadir modelləri də ayrıca qeyd etməliyik ki, onların içərisində ikinci və ya üçüncü samitin geminasiyası ilə yaranan müxtəlif modellər mövcuddur, məsələn: ٌبانخ ﱠ ِ yekəburunlu , ٌباندﱠِ karlik (həmçinin onların uzunluqsuz variantları ٌبنخ ﱠ ِ uzun, dəli , ٌبندﱠِ qısa, kiçik), قفد ﱞ َ ِ sürətli addımlarla gedən at , فجھ ﱞ َ ِ kök və ləng , ﱞلفر َ ِ uzun quyruqlu , ﱞرفذِِ möhkəm dəvə; güclü iyi olan (24, 562). Bundan əlavə, əvvəlində [y] olan xüsusi bir model də mövcuddur, məsələn: مومحي ٌ ْ َ
qara, tünd (müqayisə et: ممح ٌ َ ُ kömür) , مخري ٌ ُ ْ َ ağ-qara mərmərlərlə bəzədilmiş , ٌلمري ُ ْ َ
qum rəngli , ٌبكني ُ ْ َ istiqaməti dəyişmiş , دقري ٌ ُ ْ َ çox yatan , قمري ٌ ُ ْ َ donmuş, axmaq baxış sahibi , ٌرخمي ُ ْ َ uzun boğaz . Həmin modellərlə bəzi heyvan və bitki adları da düzəlir, məsələn: تبني ٌ ُ ْ َ qabıqlı bitki
, عوبري
ٌ ْ َ ərəbdovşanı (21, 191-192). Rəng bildirən modellərdən [-iyyun] şəkilçisi vasitəsilə düzələn daha iki formaya nəzər sala bilərik. Məsələn: مخس ٌ َ ُ – سُ يمخ ﱞ ِ َ tünd rəngli
, ٌبھص َ ُ – يبھص ﱞ ِ َ ُ , بھصأ ُ َ ْ َ – يبھصأ ﱞ ِ َ ْ َ sarışın . V.Fişerin qeyd etdiyinə görə, يلعفأ ﱞ ِ َ ْ َ modelli sifətlər, əsasən heyvanlara aid əlamətləri bildirir (21, 385). Bununla yanaşı, لعف ُ َ ُ (لعفأ ُ َ ْ َ sifət modelinin cəm forması)
Filologiya məsələləri – №02, 2016
236 formasından həmin suffiks vasitəsilə yaranıb, yuxarıdakı iki model vasitəsilə düzələn sifətlərə mənaca yaxın olan az sayda sifətlər də mövcuddur. Məsələn: ٌردك َ ُ – ﱞيردك ِ َ ُ
tutqun (21, 415). Bu يلعف ﱞ ِ َ ُ formalı sifətlər də daha çox heyvanlara aid xüsusiyyətləri bildirir. Bir çox hallarda da göstərilən həmin üç modeldə olan sifətlər aid olduqları heyvanların adını əvəz edərək substantiv mövqedə dayanırlar. H.Flyayş ərəb dilində ٌلوعفإ ْ َ ْ ِ modelində olub həmin sözügedən mənaları ifadə edən sifətlərin olduğunu da bildirir, məsələn: نوردإ ٌ ْ َ ْ ِ çirk (23, 417). Qeyd etmək lazımdır ki, rəng və fiziki əlamət ifadə etmək üçün yuxarıda nəzərdən keçirilmiş müxtəlif modellər لعفأ ُ َ ْ َ , ءلاعف ُ ْ َ və ٌلعف ْ ُ modeli ilə müqayisədə periferik (qeyri- əsas) yer tutur. Məhz bu göstərilən modellər vasitəsilə bütün əsas rəng və bir çox rəng çalarları və həmçinin zahiri və fiziki əlamət ifadə edən çox böyük sayda sifətlər əmələ gəlir. Yuxarıda qeyd olunmuş həmin nadir modellər nə qədər işlək olsalar da, öz xüsusiyyət və işlənmə tezliyinə görə əsas modeldən (لعفأ ُ َ ْ َ ) çox geridə qalmaqdadır. Bundan başqa, bu əsas model başlanğıc (baza) modeli olmaqla yanaşı, həm də müənnəsi və cəmi ifadə etmək üçün ayrıca formaya malikdir. Burada adektivə aid olan daha bir modeli diqqətlə nəzərdən keçirək. Söhbət müzəkkərdə نلاعف ُ ْ َ (məsələn, ناركس ُ ْ َ sərxoş kişi), müənnəsdə isə ىلعفَْ (məsələn, ىركس ْ َ sərxoş qadın) olan sözlərdən gedir. Bu qrupa daxil olan sözlər də tədqiqatın obyektlərindən olan rəng və fiziki əlamət bildirən sifətlər kimi həm müzəkkər, həm də müənnəsdə və eləcə də hər iki cinsin cəmi üçün ayrıca formaya malikdir. Bundan əlavə, sözügedən sözlər də ikihallılar qrupuna mənsubdur. Həmin modelin müzəkkərdə [- ə:nun], müənnəsdə isə [-ə:tun] ilə bitən (məsələn, دنَْ
نام ٌ − تانامدن ٌ ْ َ təəssüf edən) həmçinin üçhallı variantı da vardır. B.M. Qrandenin dediyinə görə dialektdən ədəbi dilə keçmiş bu modeldə olan yeni sifətlər də üçhallıdır: نلاعز ٌ ْ َ acıqlı, narazı
, ناقرغ ٌ ْ ُ batan (5, 95). Lakin biz نلاعف ُ ْ َ modelində olan sözlərin formalarına diqqətlə baxsaq, onların müzəkkər formalarının (hətta eyni köklülərdə də) müxtəlif olduğunu görə bilərik. Bu sözlərin cəm formalarının da müxtəlif qeyri-müntəzəm variantları vardır. Məsələn, yuxarıda qeyd olunmuş ناركس ُ ْ َ sərxoş sözünün ىركس ْ َ və ةنركس ٌ َ َ َْ formasında iki müənnəs şəkli və راكس َ َ və راكس َ ُ formasında iki müzəkkər şəkli mövcuddur. Beləliklə də, biz görə bilirik ki, bu qrupa daxil olan sözlər rəng və fiziki əlamət bildirən sifətlərdən fərqli olaraq müzəkkər və müənnəs cinslərinin əlamətlərinin və cəmlik göstəricilərinin bölgüsünü ciddi bir sistem kimi qoruya bilməmişdir. Artıq yuxarıda gördüyümüz kimi onların bəzilərində mütəmadi olmayan formalara aid misallar da nəzərə çarpır. Lakin qeyd olunmalıdır ki, buna çox nadir hallarda rast gəlmək mümkündür. Mühüm cəhətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, rəng və fiziki əlamət bildirən sifətlərin müənnəs formaları dilin daha sonrakı dövrlərinə aid standart göstəricilərdən olan ةَ [-ətun] vasitəsilə düzəlmir.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|