Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Filologiya məsələləri – №02, 2016
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Filologiya məsələləri – №02, 2016
202 ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 568 səh. 2. Məmmədağa Şirəliyev. Azərbaycan dialektologiyasımn əsasları. Bakı, "Şərq- Qərb", 2008, 416 səh. ПРАВИЛА ДОБАВЛЕНИЯ ЗВУКОВ И САКРАШЕНИЯ ЗВУКОВ В АГДАМСКОМ ДИАЛЕКТЕ РЕЗЮМЕ В данной статье к сопоставительному исследованию привлечены диалекты и говоры опрошенных жителей Агдама, живущих во многих регионах. Во время опроса были определены некоторые диалектные слова. Фонетические действия, содержащиеся в диалектах и говорах жителей Агдама, были определены на основе примеров и подвергнуты сравнительному анализу. THE EVENT OF SOUND INCREASING AND SOUND FALLING IN THE DIALECTS OF AGHDAM REGION SUMMARY Agdam residents living in some regions had been interregated and their dialects and accents had been. İnvestigated comparatively. İn this dialectological research. During the interrogation of the residents many dialectical words had been defined In the dialects and accents of Agdam residents some phonetic events had been defined with samples and nalyzed comparative Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə yardımı ilə yerinə yetirilmişdir.
Qrant № EİF/MQM-3-Shusha-2014-7(22)-05/03/5 Rəyçi: prof. Nizami Xudiyev Filologiya məsələləri – №02, 2015
203 AYSEL MƏMMƏDLİ Azərbaycan Dillər Universiteti ayselaliyeva837@yahoo.fr KONSTATİV VƏ PERFORMATİV CÜMLƏLƏR Açar sözlər: cümlə, propozisiya, performativ, konstativ, lokutiv, illokutiv, məna, danışıq aktı, nitq. Ket words: sentence, proposition, performative, constative, locutive, illocutive, meaning, speech act, speech. Ключевые слова: предложение, пропозиция, перформативный, констативный, локутивный, иллокутивный, значение, речевой акт, речь.
Cümlənin propozisiyası danışıq aktında müəyyənləşir. Əslində elə cümlələr var ki, onlar heç təsdiqdə işlənmir. Onlar sadəcə olaraq xəbər verir. Məsələn, Söz verirəm ki, gələcəyəm – Je te promets que je viendrai. Bu cür cümlələri son dövrlərdə performativ cümlələr adlandırırlar. Danışıq aktında müəyyənləşən digər cümlə növü də konstativ cümlələr adlanır. Məsələn,
Araşdırmalar göstərir ki, konstativlik və performativliyə maraq XX əsrin 50- 60- ci illərindən başlamışdır. Bu sahədə son dövrlərdə həm xarici, həm də yerli dilçilər artıq tədqiqatlara başlamışlar. İngilis dilçiliyində konstativlik C.Ostin, D.Serl, D.Liç, K.Bax, rus dilçiliyində N.D.Arutyunova, İ.B.Şatunovskiy, Q.Q.Poşepsova və s. kimi dilçilərin əsərlərində tədqiq olunmuşdur. Azərbaycan dilçiliyində konstativ və performativ cümlələrin ilk tədqiqat obyektinə F.Y.Veysəllinin əsərlərində rast gəlinir. F.Y.Veysəlli yazır: “Cümlə elə bir təşkil olunmuş strukturdur ki, onda hər bir parçanın öz rolu və başqa parçalara bağlanmasında xüsusi üsulu vardır. O halı cümlənin danışıq aktı nəzəriyyəsində də müşahidə etmək mümkündür. Odur ki, konstativ və performativ cümlələrin tədqiqi zəruridir”. (1, s.226; 288) Cümləni tədqiq edərkən məlum olur ki, danışıq aktında konstativ cümlələrə qarşı performativ cümlələr qoyulur. Bu da o anlama gəlir ki, cümlənin mənasını yalnız onu işlətdikdə açmaq olar. Bu cür yanaşmanın üstünlüyü ondadır ki, o, dil fəlsəfəsinin bir çox problemlərini insanların hərəkəti və danışıq aktı müstəvisində həll etməyə çalışır (1, s.288). Danışanın işlətdiyi dil ifadəsi kimi söyləmin, cümlənin mənası və referensiyası onların real gerçəkliklə əlaqəsindən asılıdır. Danışan özü və həmsöhbəti üçün anlaşıqlı olan vasitələrdən istifadə edərək abstrakt qaydalar əsasında onları danışıq aktına daxil edir. Cümlə danışıq aktında işlənir, lakin referensiya və propozisiyası düz olmayanda qəbul edilmir. Belə bir nümunə verək:
kraldır, amma o, əslində mövcud deyildir. Buradan da belə məlum olur ki, danışıq aktında işlənən cümlə adı çəkilən propozisiya ilə eyniləşdirilə bilməz. Yuxarıda da xatırlatdığım kimi konstativ tərkibli cümlələr əsasən C.Ostin tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. O, cümlə mənasının şərhini vermək üçün danışıq aktı nəzəriyyəsini işləyib hazırlamışdır. C.Ostin söyləmləri performativ (təsdiq, təsvir və s.) və konstativ (vəd vermək, razılığa gəlmək, xəbərdar etmək və s.) olmaq üzrə iki yerə bölürdü. Məsələn, performativ söyləmlər: Üzr istəyirəm - Excusez-moi (Je vous prie de m’excuser). Xoş gəlmişsiniz - Soyez la bienvenue. (Bienvenue) Filologiya məsələləri – №02, 2016
204 Mən bunu sizə məsləhət görürüəm –Je vous le recommand/conseille və s. Bu cür cümlələr nə doğru, nə yalan olur. Onlar üçün müvafiq məqam və şərtlər olmalıdır.
fərqləndirmək olar: legitimlik, düzgün istifadə olunmaması və şəraitin pozulması. Performativlərin ifadəsi üçün ya söyləmdəki feili 1-ci şəxsin təkində indiki zaman xəbər şəklində başlayır (söz verirəm ki - je t’assure que/je te promets que... yazıda məchul növdən də istifadə olunur), ya da söyləm bununla başlayır.
Xəbər keçmiş zamanda olanda sadəcə təsvir edir, ancaq hərəkatın həyata keçməsi üçün heç bir zəmanət vermir. “Pəncərəni ört” (Fermes la fen ê
cümlələr də təsdiq xarakterli deyil. “Salam”(Bonjour) sözü də heç nə təsdiq etmir, bu sadəcə hörmətin əlamətidir. “Mən orada olacağam”(Je serai lа) kimi cümlələrdən məlum olur ki, mənim orada olmağım fərziyyədir və ya niyyətim haqqında mövqeyimdir. Bir məsələyə də aydınlıq gətirmək olar ki, performativ tərkibli cümlələrin düzgün qrammatik strukturu vardır. Bu tərkibli cümlələrdə işlədilən feillərdən asanlıqla müəyyən etmək olar ki, danışanın niyyətilə bağlı bütün semantik çalarlıqları müəyyənləşdirmək olar. Faktın təsdiqi olan konstativlər də mənasız ola bilər, hətta qrammatik cəhətdən düzgün olmaz. Burada 3 hal mümkündür:
Gördüyümüz kimi, ziddiyyət göz qabağındadır. Bu misalları izah etmək üçün presuppozisiya, implikasiya və nəticə anlayışlarını açmaq lazımdır. “Birinci halda Əhmədin uşaqları keçəldir” (Les enfents d’Ahmed sont chauves) cümləsinin presuppozisiyası “Əhmədin uşaqları vardır”(Ahmed a des enfents) fikiridir. “Uşaqların olması” (L’existance des enfens) cümlənin referensiyası olur. C.Ostin qeyd edir ki, uğursuzluq konstativ söyləmlərə heç də performativlərdən az xas deyildir (1,s. 289). Mənim və ya başqasının səlahiyyəti yoxsa, necə deyə bilərik ki, /Mən əmr
Deməli, performativi konstativdən fərqləndirən dil vasitəsi yoxdur, ünsiyyətdəki uğursuzluq həm təsdiqləmədə (konstativdə), həm də performativdə (nə doğru, nə də səhvdə) mümkündür. Konstativ təsdiqləmə olan danışıq aktının reallaşmasıdır. Bəzən onlar arasında sərhəd qoymaq çətindir. /Mən səni xəbərdar edirəm ki...// (Je t’averti
və ya heç fərqlənmir. Amma performativlər uğurlu da ola bilər. Yəni onlarda həqiqətə Filologiya məsələləri – №02, 2015
205 rast gəlmək olur. Məsələn, həkim söhbətdə /Mən sizə məsləhət görürəm// (Je vous conseille que) deyirsə, fikrin yalan və ya gerçəkliyi deyil, sadəcə olaraq məsləhət performativlə ifadə olunur. Ola bilər ki, həkim haqlıdır, amma nəticəsi aydın deyil. Təbii ki, qiymətləndirməni yoxlamaq mümkü deyil. Dil fəlsəfəsinin inkişafında böyük rolu olan alimlərdən hesab edilən C.Ostin də əşyalar və adlar məsələsində marağı olan fiqurlardan hesab edilir. Onun “How To Do Things with Words” (Şeylər sözlərə necə çevrilir?) (Comment faire des Choses avec les Mots?) adlı məşhur əsəri də tam bu məsələnin araşdırılmasına həsr edilir. C.Ostinin xüsusi talantı onda müşahidə olunur ki, o, gündəlik istifadə olunan sözlərin və söz ailələrinin daxilində olan fərqlilikləri incəliklə müşahidə edə bilmişdir. Məşhur essesində zərflərin qarşılaşdırma keyfiyyətlərini araşdıran müəllif onları: 1.“involuntorily” – qərəzliklə - involontairement; 2.“inadvertently” – ehtiyatsızlıqla – par mégarde; 3.“by accsident” – təsadüfən – accidentellement; 4.“by mistake” – səhvən – par erreur növlərə ayırır. Ostinin “performativ nitq” adlandırdığı “bağ - müxtəlifliyi” cümlələri (garden – variety statements) hadisələri və vəziyyətləri təsvir etməkdən daha çox onların ayrıca keyfiyyətləri olması anlamına gəlir. Onlar hərəkətləri idarə edirlər. Məsələn, performativ feil olan “apologize” (üzr
yerinə yetirir.
Bu yolla performativ feillərin məna keyfiyyətləri “möhkəmləndirmək”, yaxud “xatırlatmaq” feillərindən kəskin surətdə fərqlənir. O bununla bağlı yazır:
mənimki mənim xoşuma gəlmir. Mən onu güllə ilə vurmaq istəyirəm və atəş açıram; heyvan yıxılır. Mən qurbanı yoxlayıram və qəfildən dəhşətə gəlirəm ki, bu mənim deyil, sənin uzunqulağındır. Mən təəssüflə sizin qapıya gəlirəm və deyirəm nə?” Mən deyirəm, Mən çox təəssüf edirəm və s. Mən sizin uzunqulağı səhvən (by accident) vurdum; yaxud da “by mistake” və hadisəni ona yenidən izah edirəm və izah vaxtı “by accident”, yoxsa “by mistake” işlətməliyəm” (2, s.25). C. Ostinin tədqiqatının əsasını sadə dil ifadələrində məna nüanslarının təhlili təşkil edirdi. Məsələn, aşağıda ingilis dilində yazdığımız üç ifadənin hər biri eyni anlamda işlədilir, amma fərqli nitq hissələrindən təşkil olunur: It looks blue – (bu mavi görünür) - Il a l'air bleu; It looks like blue – (bu mavi görünür) - Il a l'air bleu; It appears blue – (bu mavi görünür) - Il a l'air bleu və s.
C. Ostinin “How to Do Things with Words” (Sözlərlə əşyaları necə əlaqələndirmək) əsərində öz tədqiqatını performativlər üzərində qurur. O, diqqəti performativlərə yönəltməyə başlayır, məsələn, /I apologize for being late// (Excusez mon retard), yaxud /I name this ship the Queen Elizabeth// (Je nomme ce navire La Reine Elisabeth)”. Performativlər cümlələrin konversional qrammatikasını sərgiləyirlər. Bu cümlələrdə istənilən idiosinkratik formal marker çatışmır. /I take the bus on Friday; I opened the can with a screwdriver// (Je prends le bus les vendredi; J’ai ouvert la boîte avec nu tournevis) kimi cümlələrdə performativlər doğru, yaxud yanlış kimi qurula bilməz. Daha vacibi, onların tələffüzü (münasib şərtlər altında) təsvirdən daha çox hərəkəti ifa edir. Ostin qeyd edir ki, onun təqdim etdiyi performativ nitq müəyyən formal keyfiyyətlərə malikdirlər – birinci şəxs təkdə olan mübtəda indiki indikativ məlum növdə olan feil - amma bu keyfiyyətlər sinifi müəyyən etmir: /Passengers are
Filologiya məsələləri – №02, 2016
206 keçmək xəbərdar olundu) – Les passagers sont tenus au courant de traverser la route seulement par le pont cümləsi performativdir, amma /I drink beer// cümləsi deyil (Mən çaxır içirəm.) Je bois du vin. C.Ostin performativlərin digər xüsusiyyətlərini də araşdırmışdır. O, müəyyən edilmiş prosedur və praktikaların xarakterik olaraq birləşməsi faktını müdafiə edir: “marry a couple” – cütlüyü evləndirmək (marier un couple), “nominate a candidate” - irəli sürülmüş namizəd (dйsigner un candidat/prйsenter un candidat), amma o, həm də etiraf edirdi ki, digər performativlər “promise” - söz vermək (promettre), “warn” - xəbərdar etmək (prйvenir, avertir), “order” -əmr etmək (commander) ənənəvi olaraq sərhədlənmişlər (2,s.38).
Hər performativ öz işini hazırlalamaqla müxtəlif səbəblərlə uğurlu olamyan performativləri təhlil edir. Məsələn, “promise” (söz vermək – promettre) sözünün performativ tələffüzü əgər şərtlər onun legitimliyinin istifadəsini azaldırsa, o halda yanlış açıla bilər. Məsələn, əgər danışanın “promise” (söz vermək – promettre) sözünü tələffüz etməyə gücü çatmırsa, yaxud “promise” (söz vermək – promettre) sözünün reallaşması baş verərsə, amma terminin mənasında “sui-istifadə” yaranarsa (məsələn, danışan söz verilmiş hərəkəti daşıdığı mənanı yerinə yetirə bilmirsə və s.). C.Ostin performativlərin təhlilini kontekstləşdirərkən “danışıq aktlarının” üzvlənməsini və qruplaşmasını təklif edir. Həmin aktlar insan unsiyyətində 3 nitq aspektini irəli sürür. Birirncisi, sözlərin tələffüzü aktı xüsusi məna və istinad keyfiyyətləri ilə əlaqədardır. Bu əlaqəni Ostin “lokutiv akt” adlandırır. Lokutiv aktların mənaları vardır. İkincisi, “illokutiv aktlar” dır ki, danışan lokutiv aktları işlətməklə onlara nail olur. Belə ki, danışan nitqin lokutiv aktının xəbərdarlığını illokutiv akt vasitəsilə yerinə yetirir. /I warn you that X// (Je te previens que/Je t’averti que...) Ostin qeyd edir ki, illokutiv akt-ların mənadan daha çox gücü vardır. Üçüncüsü, “perlokutiv aktlar” adlanır. Onlar dinləyicidə illokutiv aktların gücünə nail olur. Belə ki, xəbərdar olunan dinləyici nəticədən çəkinmək üçün öz hərəkətlərini dəyişdirir. Bu mənada, Ostinə görə perlokutiv aktlar illokutiv aktların təsirləridir.
Ostin bu taksonomiyadan istifadə etməyə çalışmaqla lokutiv mənaları uzaqdan tənzimləyir. Və perlokutivlər illokutiv güclə danışığa təsir göstərir. Bu hərəkətlər performativ feillərlə həyata keçirilir. O, illokutiv gücə görə müəyyən olunmuş performativlərin 5 sinfini müəyyən etmişdir. 1. Verdictives (verdiktivlər), məsələn, diagnose-diaqnoz təyin etmək; convict – ittiham etmək – condamner; 2. Exercitives (eksezkitivlər), məsələn, appoint – müəyyən etmək – désigner, nommer; 3. Commisives (komisivlər), məsələn, vow – and içmək – prêter serment, jurer; oppose – qarşı çıxmaq – s'opposer à; 4. Behabitives (behabitivlər), məsələn, apologize – üzr istəmək – s'excuser; lənətləmək – maudire; 5. Expositives (ekspozitivlər), məsələn, report – məruzə etmək – rapporter; argue – mübahisə etmək – se disputer. Ostin perfotmativlərin hüdudlarının olmasını iddia edir. Məsələn, eyni nitq performativ, yaxud konstativ ola bilər. Odur ki, faktiki olaraq istənilən danışıq aktı performativ kimi yaradıla bilər və illokutiv güc performativlərinin ikskuluziv yükü deyildir. (Belə ki, “Sən etməlisən X” (Tu dois faire) cümləsindəki sıralanmada
gücün çəkisisni daşıya bilər (2,s.40).
Filologiya məsələləri – №02, 2015
207 REFERENCES 1. Veysəlli F.Y. Dilçiliyin əsasları. Bakı, Mütərcim, 2013. 2. Austin J.L. How to Do Things with Words. Harvard University Press, Cambridge, M.A. 1926 b. 3. Азадова Н.А. Сопостовительное исследование перформативного глагола (на материале лезгинского, английском и русского языков). дисс. канд. филол. наук. Махачкала 2007, 37. АЙСЕЛЬ МАММЕДЛИ КОНСТАТИВНЫЕ И ПЕРФОРМАТИВНЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИИ
В статье исследуется констативные и перформативные предложения. В истории языкознания иследование такого типа предложений началось в начале 50-60 гoдoв ХХ века. Констативные и перформативные предложения были исследованы русскими, зарубежными и Азербайджанскими языковедами. В речевом акте, констативные предложения противопоставляются к перфор- мативным предложениям. Это означает что, значение предложения можно понять тогда, когда предложение используется. Констативное подтверждение является реализация речевого акта. В перформативных предложениях существует слияние процедур и практики. В перформативных предложениях имеются пределы. Одна речь может быть как перформативной так и констативной. В исследовании описывается 3 вида перформативных предложений: локутивные акты, иллокутивные акты и перлокутивные акты.
In the article constative and performative sentences are investigated. In the linguistic history such types of sentences began to be studied since the 50-60 th
of the XX century. Constative and performative sentences were investigated by speech act performative sentences are opposed to the constative sentences. This means that the listener can understand the meaning of the sentences only after using it. The meaning of the utterance, sentence and reference as the language expression of the speaker depends on the link with the real truth. Constative affirmation which is a speech act lies in the realisation. In the performative sentences unification of procedure and practice in the performative sentences takes place. In the research work three types of performative sentences are reflected: locutive, illocutive, perlocutive acts.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
208 b/l. İLAHƏ HƏSƏNOVA ADNSU. Azərbaycan dili kafedrası pease.endless@mail.ru
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Key words: Turkish, disposition, epic, books, heroic, inns, poet…
Ənənəyə görə, "Kitabi Dədə Qorqud"da dastanların müəllifliyi Dədə Qorquda aid edilir. XIV əsr tarixçilərindən Aybək əd-Dəvadari və Fəzlullah Rəşidəddin Dədə Qorqudun Məhəmməd peyğəmbər zamanında yaşadığını və türklər tərəfin dən elçi sifətilə onun yanına göndərildiyini yazmışlar. Dastanın müqəddiməsində də Dədə Qorqudun Məhəmməd peyğəmbər zamanında yaşadığı qeyd edilir. Elmə XIX əsrdən məlum olan "Kitabi-Dədə Qorqud"un hələlik iki əlyazma nüsxəsi (Drezden və Vatikan) məlumdur. Drezden nüsxəsi üzərində sonradan "Kitabi- Dədə Qorqud əla lisani taifeyi-oğuzan" ("Oğuz tayfaları dilində Dədəm Qorqud kitabı") yazılmışdır və yeni bir nüxsəsi (surəti) əsası 1556-cı ildə qoyulmuş Drezdendəki Kral Kitabxanasından alınıb 1972-ci ilin avqustunda Bakıya gətirilib Azərbaycan Elmlər Akademiyasına verilib və Əlyazmalar İnstitutunda daha təfsilatlı tədqiq olunmuşdur. Bu nüsxə müqəddimə və 12 boydan, Vatikan nüsxəsi isə eyni müqəddimə və 6 boydan ibarətdir. Görünür ki, hər 2 nüsxə daha qədim naməlum bir nüsxədən köçürülmüşdür. Azərbaycan EA Əlyazmalar İnstitutunda "Dədə Qorqud"un dünyada üçüncü əlyazma nüsxəsi hazırlanmışdır. 2015-ci ildə ölkəmizin hər yerində Dastanın elm aləminə məlum olmasının 200 illiyi qeyd olunur. Abidə haqqında ilk dəfə 2015-ci ildə alman alimi F.Dits məlumat vermiş və "Təpəgöz" boyunu alman dilinə tərcüməsi ilə dərc
etdirmişdir. T.Nöldeke əsəri Drezden nüsxəsi əsasında çapa hazırlamaq istəmişdir. V.V.Bartold 1894-1904-cü illərdə əsərin 4 boyunu rus dilinə çevirərək çap etdirmişdir. O, 1922-ci ildə dastanın tam tərcüməsini başa çatdırmışdır; həmin tərcümə 1950-ci ildə Bakıda (H.Araslı və M.Təhmasibin redaktəsi ilə), 1962-ci ildə isə Moskvada nəşr olunmuşdur. Dastanların əsas süjeti on iki boyda əks olunmuşdur: "Dirsə xan oğlu Buğacın boyu", "Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy", "Bayburanın oğlu Bamsı Beyrək boyu", "Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy", "Duxa Qoca oğlu Dəli Domrulun boyu", "Qanlı Qoca oğlu Qanturalı boyu", "Qazılıq Qoca oğlu Yeynəyin boyu", "Basat Təpəgözü öldürdüyü boy", "Bəkil oğlu Əmranın boyu", "Uşun Qoca oğlu Səgrəyin boyu", "Salur Qazan dustaq olub oğlu Uruz çıxardığı boy", "İç Oğuza Dış Oğuz asi olub Beyrək öldüyü boy". "Kitabi-Dədə Qorqud" boylarında Dədə Qorqud şücaət göstərən igidlərə ad qoyur, çətin zamanlarda xalqın köməyinə gəlir, müdrik məsləhətləri ilə onlara yol göstərir. Dədə Qorqud adı, eyni zamanda, qopuzla əlaqədardır. Qəhrəmanlıq ruhu abidənin əsas qayəsini təşkil edir. "Kitabi-Dədə Qorqud" yarandığı dövrün adət-ənənələri, köçəri həyat tərzi və s. haqqında tarixi-etnoqrofik məlumatla zəngindir. "Kitabi-Dədə Qorqud" qadına yüksək münasibəti ilə seçilir.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
209 Eposun qəhrəmanlıq ruhu qadın obrazlarının davranışlarında da aydın görünür. Dastanda ana obrazı xüsusilə diqqəti cəlb edir. O, vətən rəmzi kimi ümumiləşdirilir, ana haqqı Tanrı haqqı kimi qiymətləndirilir. Azərbaycan xalq bədii təfəkkürünün abidəsi olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının poetik dili bədii təsvir vasitələri ilə zəngindir. Onlarda xalq dilinin incəliklərindən, atalar sözü, məsəl və idiomatik ifadələrindən bol-bol, məharətlə istifadə olunmuşdur. "Kitabi-Dədə Qorqud" Azərbaycan türkcəsinin tarixini öyrənmək baxımından zəngin mənbədir. Dastanın dilini tədqiq edən bir çox alimlər, eyni zamanda Davudoğlu "Dədə Qorqud" dastanın dilinin Azərbaycan türkcəsinə daha yaxın olduğunu demişdir. Biz də "Dastanın dilini izlədikcə, araşdırdıqca, onun Azərbaycan türkcəsinə daha yaxın olduğunu görürük. "Dədə Qorqud"u oxumadan ədəbiyyatçı, dilçi olmaq olmaz. "Dədə Qorqud" biz türklərin mədəni mirasımızın bir-birinə necə bağlı olduğunun göstəricisidir".
Bu ölməz abidəyə İraqda da böyük maraq vardır. Əsər ərəb dilinə tərcümə edilərək "Hekayət Dədə Qorqut" adı altında çap edilmişdir (Bağdad, 2007, 264 s.). Kitaba ön sözü ədəbiyyatımızın böyük dostu Dr. Əbdüllətif Bəndəroğlu yazmışdır. Əsəri ərəb dilinə İraqda və Türkiyədə tərcüməçi, tədqiqatçı, eləcə də yazıçı kimi tanınan Cəlal Polad tərcümə etmiş, ona maraqlı və çox geniş giriş məqaləsi yazmış, indiyə qədər aparılmış tədqiqatlardan və "Kitabi-Dədə Qorqud"un dünya şöhrətindən söz açmışdır. "Kitabi-Dədə Qorqud" İraq türkmanları arasında geniş yayılan, sevilən və tədqiqata cəlb edilən əsərdir. Bu da əsassız deyildir. Əsrlərlə başqa xalqlar əhatəsində qalan, məhz buna görə də qədim leksik və fonetik göstəricilərini daha çox saxlayan İraq türkmanlarının ləhcəsi "Kitabi-Dədə Qorqud"un dil xüsusiyyətlərini tamamilə əks etdirir. "Kitabi-Dədə Qorqud"da yer alan onlarca sözün indinin özündə belə Kərkük dolaylarında işlək olması, daha doğrusu, həmin sözlərin yalnız həmin mənada işlənməsi tutarlı dəlil-sübutdur. Məsələn: kəpənək (yapınçı), xerxız//xırxız (oğru), əkmək (çörək), ənsə (arxa), qlağuz//qlavuz (bələdçi), qısraq (at, madyan), yayan (piyada), nəsnə (əşya, alət), səmiz (kök), sığır (buğa, çöngə), mavlamaq (huşunu itirmək), qanara (çarmıx), borı çalmaq (şeypur çalmaq), davul dögmək (təbil çalmaq), ismarlamaq (tapşırmaq), yarın (sabah), ög (ön), xoyrad (qaba, kobud, nadan), yağmalamaq (talamaq), qavat (alçaq, əskik adam), oda (otaq), imdi (indi), baş üzərinə! (baş üstə!), qaum-qardaş (qohum-qardaş), kəlisa (kilsə), eyi (gözəl), kəndi (özü), dam (tələ), yoğurd (qatıq) və s. Maraqlıdır ki, Dəli Domrul bu gün də Kərkük dolaylarında "dəlli dobur" formasında, "dəli-dolu" mənasında işlənir. Təsadüfi deyildir ki, "Koroğlu", "Arzu Qənbər" və başqa dastanlarımıza dərin təsir göstərən, qədim ədəbiyyatımızın başlanğıc mənbəyi olan bu təkrarsız əsəri azərbaycanlı tədqiqatçılar Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatının babası, kərküklü tədqiqatçılar isə İraq türkmanlarının "Ana kitabı" adlandırırlar. Biz bu məqalədə "Kitabi-Dədə Qorqud"da bəzi dil məsələlərinə münasibət bildirməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq.Dastanda işlənmiş,İraq-türkman ləhcəsində və ədəbi dilimizdə eyni olan çoxsaylı: pəncərə, dirək, un, çuval, leş, çomaq, sapan, öpmək, rast gəlmək, muştuluq, küsmək, kəklik, yumruq, yalaq, beşik və s.-dən söz açmağa istəmirik. Doğmalığı təmin edən başqa məqamlara diqqət yetirək. Azərbaycanlı alim, professor Əkrəm Cəfər Azərbaycan dilini başqa türk dillərindən fərqləndirən xüsusiyyətlərdən danışarkən göstərir ki, "banlamaq" sözü Azərbaycan Filologiya məsələləri – №02, 2016
210 dilindən başqa heç bir türk dilində işlənmir. Qeyd edək ki, bu söz "bannamaq // baynamaq" formasında İraq türkman ləhcəsində və bir az başqa mənada işlənsə də, "Kitabi-Dədə Qorqud"da da yer alır. "Kitabi-Dədə Qorqud"da və İraq-türkman ləhcəsində elə sözlər vardır ki, onlara ancaq bu və ya digər dialekt və şivələrimizdə rast gəlirik: məs.: baba (ata), budamaq (vurmaq), varmaq (getmək), quçən (küçük), darılmaq (əsəbiləşmək), ənsə (arxa, dal), yazı (çöl, səhra) və s. belə sözlərdəndir. "Kitabi-Dədə Qorqud"da və ədəbi dilimizdə yer alan elə sözlər də var ki, İraq türkman ləhcəsində təsadüf edilmir. Məsələn: alqış (dua), qarğış (bəddua), gögçək, daz, mahmızlamaq, hürmək, hürkütmək, tavla (töylə), qaravaş, ulamaq (qurd kimi və s.), gənəşmək, yaxşı//yəxşi, arıq, ayğır, böyürmək, məğmun, çapar (çaparaq xəbər aparan atlı), qaynata, qaynana və s. Dünya alimlərinin qənaəti budur ki, "Dədə Qorqud" dastanları Azərbaycan dilində yazılmış və azərbaycanlılara aid bir abidədir. Bu, təkcə onunla izah olunmur ki, "Kitabi- Dədə Qorqud"da yer alan əksər toponimlər Azərbaycanla bağlıdır: Əlincə qalası, Dəmir qapı Dərbənd, Qazlıq tağı (Qafqaz dağları), Gəncə, Bərdə, Göyçə gölü, Dondar, Qaradərə (Qarabağda yer adı) və s. Söhbət ondan gedir ki, bu təkrarsız əsər Azərbaycan dilindədir. Dilin fonetik və leksik göstəricilərinə əsasən Azərbaycan dilinin Cənub və Şərq qrupu dialekt və şivələrinin xüsusiyyətləri ilə səsləşdiyinə görə "Kitabi-Dədə Qorqud" tədqiqatçılarından V.Bartold, F.Köprülü, A.Dilaçar, M.Ergin onun azərbaycanlılara, V.Bartoldun təbirincə desək, Qafqaz türkmanlarına məxsus olduğunu, O.Gökyay, M.Ergin, Y.Yakubovski, H.Araslı, M.Təhmasib, Ə.Dəmirçizadə, Ş.Cəmşidov, X.Koroğlu və başqaları isə əsərin Drezden nüsxəsinin, ümumiyyətlə, Azərbaycanda qələmə alındığını təsdiq edirlər. Maraqlıdır ki, tədqiqatlarda Azərbaycan ədəbi dili tarixindən danışarkən XV-XVI əsr ədəbi dilimizdə Cənubi Azərbaycan və Bağdad (Kərkük) şivə xüsusiyyətlərinin üstünlük təşkil etdiyi göstərilmiş, İraq-türkman ləhcəsi Azərbaycan dilinin Cənub qrupu dialekt və şivələri sırasına daxil edilmişdir. Bununla yanaşı, görkəmli dilçilərdən P.M.Melioranski, M.Ş.Şirəliyev, N.A.Baskakov, A.M.Şerbak, H.Mirzəzadə, E.N.Nəcib, Ə.Ə.Orucov, Y.Z.Şirvani təxminən XIII əsrin axırlarında, XIV əsrin əvvəllərində yazılmış "İbn Mühənna lüğəti"ndən danışarkən, əsər qədim Azərbaycan dilində olduğuna görə onun ya müasir İraq ərazisində, ya da Azərbaycanda yazıldığını qeyd edirlər. Həmin lüğətdə ağıl (mal- qara üçün yer), ağırlamaq (hörmət etmək, əzizləmək), arşınlamaq, baldız, bacanaq, baxışmaq, bərk, beşik, belbağı, boşamaq, buyurmaq, davar, iraq, ismarlamaq, qanalıcı, qardaş, kərki, kirşan, quduq (qoduq), laçın, mərcimək, pusmaq, süngü və s. kimi indi də Azərbaycan ədəbi dilində və İraq-türkman ləhcəsində müşahidə edilən onlarca sözə rast gəlirik. Türk epik təfəkkürünün ən nadir incilərindən olan “Kitab”ın nəsri də nəzm kimi səslənir. “Abidənin dilində bədiilik elə yüksəkdir ki, elə bil üslubi nəzarətdən kənarda heç bir söz, heç bir cümlə yoхdur. Sanki hər sözün, hər səsin üslubi məqsədi var”. Şübhəsiz ki, “Kitab”ın poetik хüsusiyyətlərindən bəhs edərkən ilkin olaraq sait və samit təkrarının – assonans və alliterasiyanın yaratdığı ahəngdarlıqdan bəhs etmək lazım gəlir. K.Vəliyev dastanda alliterasiyadan bəhs edərkən yazmışdır ki, kitabda q samitinin alliterasiyasına çoх rast gəlinir. Qara dərə ağzında qadır verən, qara buğra dərisindən, beşiyinin yapuğu olan, acığı tutanda qara daşı kül eləyən qara bığın yeddi yerdə
Filologiya məsələləri – №02, 2015
211 ənsəsində düyən Qazan bəyin qardaşı Qaragünə çapar yetdi. Qarşı yatan qara dağlar, Qarıyıbdır, otu bitməz. Qanlı-qanlı irmaqlar Quruyubdur, suyu gəlməz. Göründüyü kimi, bu misralarda alliterasiya paralel komponentləri bir-birinə bağlamaqda böyük rol oynayır. K.Vəliyev “Kitab”da assonansın az olmasını da qeyd etmişdir: “Dədə Qorqud”dakı paralelizm nümunələrində az da olsa assonansa da rast gəlirik. Məs.: Av avlar, quş quşlar oldu”. N.Хudiyev isə incə saitlərin assonansının az olmasını qeyd edir: “Kitabi-Dədə Qorqud”un dili üçün qalın saitlərin assonansı хarakterikdir. İncə saitlərin assonansına isə az-az hallarda təsadüf olunur: “Dədə Qorqud”dastanı üzrə XIX əsrdən başlayan çoxşaxəli tədqiqlər bu gün də davam etməkdədir. Araşdırmalarda türkün mənəviyyatını əks etdirən, onun ən dəyərli atributu olan antroponimlər də diqqət mərkəzində olmuşdur. Dastan dili şifahi ədəbi dil nümunəsi sayılır. Lakin “Kitabi-Dədə Qorqud”dan danışarkən bir qədər başqa cür düşünmək lazım gəlir. Madam ki boylar sonuncu dəfə XV-XVI əsrlərdə köçürülüb, üzü köçürülərkən XI əsr nüsxəsi əsas götürülüb, həm də güman olunur ki, XI əsr nüsxəsi də hökmən başqa - daha qədim bir nüsxəyə əsaslanıb və müxtəlif dövrlərdə yazıya alınarkən dastanın sintaksisi ciddi zədə almayıb, onda “Kitabi-Dədə Qorqud”u bir sıra başqa folklor nümunələri kimi hərfi mənada şifahi ədəbiyyat və şifahi ədəbi dil nümunəsi saymaq doğru olmaz. “Dədə Qorqud”un dili onunla bir dövrdə yarana biləcək ən kamil yazılı ədəbiyyat nümunəsinin dilindən daha kamil yazılı ədəbiyyat dilidir. 70-ci illərdən başlayaraq KDQ Azərbaycan mənəvi düşüncəsinə hakim kəsilmiş, təkcə ədəbiyyatşünasların deyil, filosofların, tarixçilərin, dilçilərin, tədqiqatçıların diqqətini özünə cəlb etmişdir. Azərbaycan mənəviyyatının və tarixinin monumental abidəsi olmaqla KDQ hazırda daha böyük aktuallıq və əhəmiyyət kəsb edir. 1990 ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti “Kitabi-Dədə Qorqud” Ensiklopediyasının nəşri haqqında qərar qəbul etdi. 1997 ilin aprelin 20-də isə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illiyi haqqında” Fərmanı verildi. Fərmanda KDQ-nin 1300 illiyinin beynəlxalq səviyyədə qeyd olunması üçün BMT-nin YUNESKO təşkilatına müraciət və tədbirlər planı nəzərdə tutulmuşdur. Bununla əlaqədar, 1999 ildən KDQ mövzularında çox sayda elmi, elmi-kütləvi kitab nəşr edilmişdir. Áó “Êèòàá” áóýöíêö äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíÿ “Êöëòèãèí” âÿ “Áèëãÿ êàüàí” äàñòàí- äèëîýèéàëàðû èëÿ éàíàøû, éàçûëû øÿêèëäÿ ÷àòàí òöðê åïîñóäóð. “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” ýþâäÿñèíäÿ ìöõòÿëèô ìåéâÿ càëàãëàðû éåòèðÿí íÿùÿíý àüàcà áÿíçÿéèð — ìöêÿììÿë ñèíêðåòèê òàðèõ ñÿíÿäèäèð- ñàëíàìÿäèð âÿ áÿäèè ÿñÿðäèð, øèôàùè éàðàäûcûëûã íöìóíÿñèäèð âÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòäûð. Äÿäÿ Ãîðãóä ùàããûíäà èëê ìÿëóìàòëàðû âåðÿí òàðèõ÷èëÿð áó äàñòàíûí ùÿð àøûã òÿðÿôèíäÿí èôà åäèëÿ áèëìÿäèéèíè ñþéëÿéèðëÿð: “Áó ìàñàëëàðû îüóçëàð è÷èíäÿ àüûëëû, åëìëè êèìñÿëÿð ÿçáÿðëÿð âÿ ãîïóçëàðûíû ÷àëàðàã ñþéëÿðëÿð”. Äåìÿëè, Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíûíûí äà õöñóñè èôà÷ûëàðû — ãîðãóä÷óëàð îëìóøëàð. Âÿ ýþðöíöð, áèð çàìàíëàð îíëàðûí íÿñëè êÿñèëäèéè ö÷öí äàñòàíûn õàëã àðàñûíäà ñþéëÿíìÿsi zəifləmişdir. Òÿáèè êè, áó òèï øåèðè ÿçáÿðëÿìÿéèí þç ÷ÿòèíëèêëÿðè âàð. Äåìÿê, áó ãóðóëóø äà øåèðëÿ éàçûëìûø äàñòàíû ÿçáÿðëÿéÿí, ÿââÿëèíäÿí àõûðûíà ãÿäÿð áèð ñþçö äÿ äÿéèøìÿäÿí, óíóòìàäàí ñþéëÿéÿí, òàðèõ÷èíèí äåäèéè êèìè, õöñóñè “àüûëëû, åëìëè êèìñÿëÿð”, ôþâãÿëàäÿ éàääàøëû îçàíëàð îëìóøëàð. Ùÿìèí îçàíëàð ãîðãóä÷ó àäëàíûðìûøëàð âÿ áèð çàìàí îíëàðûí íÿñëè êÿñèëèá. Áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ äÿ áèçèì îëàí
Filologiya məsələləri – №02, 2016
212 äàñòàíûí åë è÷èíäÿ øèôàùè èôàñû äàéàíìûø âÿ áó íàäèð ñÿíÿò àáèäÿñèíè èòèðìÿìÿê ö÷öí ìöäðèê óëó áàáàëàðûìûç îíó ñîíóícó ãîðãóä÷ó îçàíûí äèëèíäÿí éàçûéà àëìûøëàð. Qadın- ana “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanının boylarında qürurla, məhəbbətlə təsvir olunur. “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”da Şöklü məlik tərəfindən əsir götürülmüş Boyu uzun Burla xatun ailə namusunu, qadınlıq şərəfini qorumaq üçün ən ağır işgəncələrə məruz qalır. Dastanda yazılır: Bir yanda Şöklü Məlik keyfi kök, kafirlərlə yeyib- içib oturmuşdu. Dedi:- Bəylər, bilirsinizmi, Qazana necə heyif vurmaq lazımdır? Boyu uzun Burla xatunu gətirdək, badə paylasın. Boyu uzun Burla xatun bunu eşitdi,ürəyinə-canına od düşdü. Qırx incə belli qəzən içinə girb, öyüd- nəsihət verdi, ddedi: -Qazan bəyin xatunu hansınızdır?-deyə hansınıza sorsalar, qırx yerdən səs verərsiniz. Şöklü Məliyin adamı gəldi:”Qazan xanın xatunu hansınızdır? - deyə soruşdu.Qırx yerdən səs gəldi, hansıdır, bilmədilər. Kafirə xəbər verdilər. Bu parçada Oğuz igidləri kimi, onların qadınlarının da namuslu, qeyrətli, sədaqətli olmaları diqqətə çatdırılır. Dastanda qadın-ANA ilə bağlı ən təsirli səhnələrdən biri Qazan xanın evinin yağmalanması boyunda Qazanın anasını əsir aparan düşmənlərdən anasını tələb etməsi səhnəsidir. Qazan xan Şöklü Məliyə deyir: -Ey Şöklü Məlik! Xəzinəmi, var-dövlətimi gətirmisən, sənin olsun. Atlarımı gətirmisən miniyin olsun. Qatar-qatar dəvələrimi gətirmisən sənin yükünü daşısın. Oğlum Uruzu gətirmisən sənin qulun olsun. Qırx incə belli qızla Burla xatunu gətirmisən, sənə əsir olsun. Qoca anamı gətirmisən. Anamı ver, savaşmadan, vuruşmadan qayıdıb gedəyim. Verilmiş parça –poetik nümunə hər şeydən əvvəl Oğuz cəmiyyətində, Oğuz ailəsində qadının yüksək şərəfini və analıq ülviyyətini əks etdirməklə, xalqımızın uzun əsrlərdən keçib gələn böyük əxlaqi simasını əks etdirir. Bu, ən böyük istəkdir- insanlığın alicənablıq xasiyyətnaməsidir. Elə buna görə də “Dədə Qorqud kitabı”nda bütün boylarda oğuzlar qadını müqəddəs hesab edir, analıq şərəfi Tanrı sevgisi ilə bərabər tutulur. Bu səbəbdən də Oğuzlarda “Ana haqqı tanrı haqqı” kimi şərəfli olan və bu gün də öz dəyərini qoruyub saxlayan ata sözü yaradılmışdır. Oğuzlarda qadın müqəddəs analıq şərəfinin daşıyıcısıdır.Yəni Dirsə xanın xatunu Ana xatun övlad hamisi, Qazan xanın xatunu Burla xatun isə analıq ismətinin, ailə qeyrətinin daşıyıcısıdır. Qadın- ana “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanının boylarında qürurla, məhəbbətlə təsvir olunur. “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”da Şöklü məlik tərəfindən əsir götürülmüş Boyu uzun Burla xatun ailə namusunu, qadınlıq şərəfini qorumaq üçün ən ağır işgəncələrə məruz qalır. Dastanda yazılır: Bir yanda Şöklü Məlik keyfi kök,
Filologiya məsələləri – №02, 2015
213 Bu parçada Oğuz igidləri kimi, onların qadınlarının da namuslu, qeyrətli, sədaqətli olmaları diqqətə çatdırılır. Dastanda qadın-ANA ilə bağlı ən təsirli səhnələrdən biri Qazan xanın evinin yağmalanması boyunda Qazanın anasını əsir aparan düşmənlərdən anasını tələb etməsi səhnəsidir. Qazan xan Şöklü Məliyə deyir: -Ey Şöklü Məlik! Xəzinəmi, var-dövlətimi
Verilmiş parça – poetik nümunə hər şeydən əvvəl Oğuz cəmiyyətində, Oğuz ailəsində qadının yüksək şərəfini və analıq ülviyyətini əks etdirməklə, xalqımızın uzun əsrlərdən keçib gələn böyük əxlaqi simasını əks etdirir. Bu, ən böyük istəkdir- insanlığın alicənablıq xasiyyətnaməsidir. Elə buna görə də “Dədə Qorqud kitabı”nda bütün boylarda oğuzlar qadını müqəddəs hesab edir, analıq şərəfi Tanrı sevgisi ilə bərabər tutulur. Bu səbəbdən də Oğuzlarda “Ana haqqı tanrı haqqı” kimi şərəfli olan və bu gün də öz dəyərini qoruyub saxlayan ata sözü yaradılmışdır. Oğuzlarda qadın müqəddəs analıq şərəfinin daşıyıcısıdır.Yəni Dirsə xanın xatunu Ana xatun övlad hamisi, Qazan xanın xatunu Burla xatun isə analıq ismətinin, ailə qeyrətinin daşıyıcısıdır. “O da ana türkcəmiz kimi qədim və müasirdir, mükəmməl və yetkindir, gözəl və şairanədir. Dilimiz qədər heç nəyi sevmirik, ona görə “Dədə Qorqud kitabı”nı da bütün həmcinslərindən-dastanlarımızdan və başqa bədii sənət abidələrimizdən çöx sevirik” (11,86).
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|