Торпаг ъоьрафийасы торпагшцнаслыьын ясаслары иля 45 с

Yüklə 1,91 Mb.

Pdf görüntüsü

səhifə	2/4
tarix	31.01.2017
ölçüsü	1,91 Mb.
	#6893

1 2 3 4

Mühazirə 5

Торпаьын ямяляэялмяси вя ъоьрафийасы нязяриййясинин ясаслары

Торпаг ямяля эятирян сцхурлар.

Торпаг ямяляэятирян вя йа ана сцхурлары – даь сцхурларынын цст щиссясиня

дейилир. Торпаьын щяъминин 90-95 %-дян чоху минерал бирляшмялярдян

ибарятдир. Торпаг ямяляэятирян сцхурлар ямяляэялмя хцсусиййятляриня эюря 3

група бюлцнцр: магматик, метоморфик вя чюкмя сцхурлар. Магматик

сцхурлар Йер кцрясинин дахилиндя олан яримиш майенин дахилиндя вя йа йер

сятщиндя сойумасындан ямяля эялир. Магматик сцхурлар интрузив (дяринлик) вя

еффузив (сятщя чыхмыш) олурлар. Магматик сцхурлар тяркибляриндяки силисиум

туршусунун мигдарына эюря турш (силисиум туршусу 65 %-дян чох), орта (55-65

%), ясаслы вя ултра ясаслы (45 %-дян аз) олур.

Магматик сцхурлар литосферанын 95 % тяшкил ется дя торпаг ямяляэятирян

сцхурлар кими мящдуддур вя даьлыг юлкяляр цчцн характерик сцхурлар щесаб

олунур.

Йер кцрясинин сятщинин цст щиссясини тяшкил едян чюкмя сцхурлар яввялляр

ямяля эялмиш мцхтялиф сцхурларын, мясялян, магматик, метоморфик сцхурларын

парчаланмасы вя сонра чюкмяси нятиъясиндя ямяля эялир. Ямяляэялмя

шяраитиндян асылы олараг чюкмя сцхурлар цч ясас група бюлцнцр: 1) гырынты

сцхурлары, 2) чилли сцхурлар, 3) кимйяви вя цзви сцхурлар.

Чюкмя сцхурларын 77 %-ни эилляр вя эил шистляри, 11,3 %-ни гум дашлары, 5,9

%-ни ящянэ дашлары, 5,8 %-ни ися эипс вя дузлар тяшкил едир.

Мезоморфик сцхурлар йер габыьынын орта дяринликляриндя йцксяк тязйиг вя

температура шяраитиндя чюкцнтц вя йа магматик, сцхурларынын чеврилмяси

(метаморфизм просеси) нятиъясиндя ямяля эялир. Гнейсляр, мцхтялиф шистляр,

мика, мярмяр вя кварситляр метамофрик сцхурлара аиддирляр. Йумшаг чюкцнтц

сцхурлары башлыъа торпаг ямяляэятириъи сцхурлар щесаб олунурлар. Бу сцхурлар

цзяриндя демяк олар ки, щяр йердя торпаг ямяляэялмя просеси дя эедир.

Дюрдцнъц дювр чюкцнтц сцхурларынын ашаьыдакы эенетик типляри айрылыр: елцвиал,

Behruz Melikov

делцвиал, аллцвиал, эюл вя бузлаг чюкцнтцляри, лйоос вя лйосабянзяр эиллиъяляр вя

с.

Еллцвиал чюкцнтцляр ашынма просесляринин мящсулу олуб, юз ямяля эялдикляри

йердя галан сцхурлардыр.

Делцвиал сцхурлар йаьыш вя яринти суларынын йамаъларда чюкдцрдцйц

чюкцнтцлярдир.

Пролцвиал чюкцнтцляр даьлыг яразилярдя мцвяггяти су вя сел ахынларынын

фяалиййяти нятиъясиндя йуйуларан даь ятякляриндя чюкдцрцлян бузлаг, дашлы-чай,

чынгыллы материаллардан ибарят олан сцхурлардыр.

Аллцвиал чюкцнтцляри вя йахуд аллцви мцвяггяти вя даима ахына малик

чайларын фяалиййяти нятиъясиндя вя с. йерлярдя сечилмиш гырынты сцхурларындан

ибарятдир.

Чюл чюкцнтцляри чюкяк йерлярдя, эюл щювзяляриндя ямяля эяляряк юзцнцн эилли

вя лайлы олмасы иля фярглянир.

Бузлаг моренчюкцнтцляри бузлагларын васитясиля мцяййян мясафядя

дашыныб чюкдцрцлмясиндян ямяля эялир.

Су-бузлаг (флйубиоглйасиал) чюкцнтцляр эцълц бузлаг суларынын фяалиййяти

нятиъясиндя йараныр.

Еол чюкцнтцляри кцляклярин аккумулйатив фяалиййяти нятиъясиндя ямяля

эяляряк сящра вя йарымсящра районларында даща эениш тямсил олунмушдур.

Республикамызда еол чюкцнтцляри Абшеронда, Кцр-Араз, Самур-Дявячи

овалыьы, Эянъя-Газах дцзянлийинин бязи йерляриндя раст эялинир.

Азярбайъан Республикасы яразисиндя елцвиал, пролцвиал, делцвиал мяншяли

сцхурлар вя онларын гаршылары эениш йайылмышдыр.

Behruz Melikov

Mühazirə 6

Dağ süxurlarının aşınması

Yüksək təzyiq və temperatur şəraitində əmələ gəlmiş süxurları təşkil

edən mineral birləşmələr yer səthində 1 atm.təzyiq, alçaq tumperaturu və

maye halda suyun olduğu şəraitində şübhəsiz ki, öz sabitliyini itirməli və

kəskin dəyişikliyə uğramamalıdır. Bu halda gedən dəyişiklərin məcmuuna

süxurların aşınması deyilir.

Aşınma əsasən üç mərhələdə olur: fiziki, kimyəvi və bioloji.

Fiziki aşınma dedikdə süxurların öz bütövlüyünü itirərək xırdalanması

nəzərdə tutulur.

Fiziki aşınma temperatur amplitudası yüksək olan şəraitdə daha şiddətli

gedir, məsələn, tropik səhralarda süxurlar gündüz 60-70

S-dək qızır, gexə isə

-dək soyuyurlar. Qızarkən genişlənmə və soyuduqda sıxılma süxurun

çatlamasına, ən nəhayət, müxtəlif ölçülü hissələrə parçalanmasına səbəb olur.

Suyun aşınma prosesinə təsiri onun donması ilə artır. Belə ki, su donarkən

onun həcmi 0,1 dəfə artır. Bu isə çatın divarına təzyiqi 890 kq/sm

qədər

artırır.

Kimyəvi aşınma. Süxurların və mineralların kimyəvi dəyişməsinə, yeni

mineral və mineralların kimyəvi dəyişməsinə, yeni mineral və birləşmələrin

mələ gəlməsinə səbəb olur. Kimyəvi aşınmanı təmin edən amillər: su,

karbon və oksigendir. Süxur və minerallar su ilə təmasda olduqda həllolma

prosesi baş verir. Mineralların kimyəvi aşınmasına həmçinin temperaturun da

təsiri var. Temperaturun hər 10

artması kimyəvi reaksiyanı 2-2.5 dəfə

iddətləndirir. Məhz bu səbəbdən kimyəvi aşınmanın intensivliyi ekvatorial

vilayətlərdə yüksək, qütb rayonlarında aşağıdır. Məlumdur ki, oksigen fəal

kimyəvi elementdir və təbiətdə bu maddənin təsiri ilə baş verən oksidləşmə

prosesi geniş yayılmışdır. Adətən püskürmə süxurların tərkibindəki dəmir 2-

valentli olur. Bu süxurlar su ilə təmasda olarkən dəmir oksidi hidratı əmələ

Behruz Melikov

gəlir. Bu halda hidrogen mineralın kristal şəbəkəsinin pozulmasına səbəb

olur. Oksidləşmə prosesinin digər səciyyəvi misalı sulfidlərin suda hidrogen

ionları ilə qarşılıqlı təsiridir. Belə ki, pirit oksidləşərkən sulfatlar və dəmir

oksidi hidratı ilə bərabər sulfat turşusu da əmədə gəlir ki, bu da yeni

mineralların yayılmasında iştirak edir:

FeSO

FeS

(Oksidləşmə)

Səciyyəvidir ki, oksidləşmə zamanı süxurların ilkin rəngi dəyişir, orada

sarıya, qonura, qırmızıya çalarlıq əmələ gəlir.

Tropik və subtropik iqlimin yüksək temperaturlu şəraitində kaolintin

hidrotasiyası davam edir, alüminium və silisiumun sərbəst oksidləri yaranır:

SiO

⋅

Bu prosesə laterit aşınması deyilir. Kimyəvi aşınma nəticəsində – udma

tutumuna, udma qabiliyyətinə və digər xassələrə malik yeni mineral

törəmələri əmələ gəlir. Kimyəvi aşınma nəticəsində süxurlar fiziki cəhətdən

dəyişir və mineralların kristallik şəbəkəsi dağılır.

Bioloji aşınma. Bitki kökləri və mikroorqanizmlərin fəaliyyəti

nəticəsində karbon qazı və müxtəlif üzvi turşular (alma turşusu, kəhrəba

turşusu və s.) əmələ gəlir.

Mikroorqanizmlərin fəaliyyətilə əlaqədar olan nitrifikasiya nəticəsində

azot turşusu, kükürd bakteriyaları ilə sulfat turşusunun əmələ gəlməsinə

səbəb olur. Bu turşular süxur və mineralları parçalayır və aşınmaya səbəb

olur.

Torpaqların qranulometrik və mineraloji tərkibi. Qranulometrik tərkib.

Aşınma prosesi zamanı süxurlar müxtəlif ölçülü hissələrə parçalanaraq

yumşaq kütləyə çevrilir. Belə hissəciklərə mexaniki ünsürlər (elementlər)

deyilir. Mexaniki ünsürləri təşkil edən hissəciklər ölçülərinə görə

fraksiyalarda çəmlənmişdir. Torpağın mexaniki xassələrinin görkəmli

Behruz Melikov

tədqiqatçısı A.N.Kaçinskiyə görə torpağın mexaniki tərkibi dedikdə onun

tərkibindəki ayrı-ayrı süxur və mineral qırıntıları, həmçinin bütün elementləri

ilə qarşılıqlı kimyəvi əlaqədə olan amorf birləşmələr nəzərdə tutulur.

Mexaniki ünsürlər üç tip olur: mineral, üzvi və üzvi-mineral. Torpaqda və

süxurda mexaniki ünsürlərin nisbi miqdarına qranulometrik tərkib deyilir.

Torpaq və süxur hissəciklərinin ölçülərinə görə qruplaşdırılması

mexaniki ünsurlərin qranulometrik təsnifatı adlanır.

Diametri – 3 mm-dən böyük hissəciklər daş, 3-1 mm arasında olanlar

çınqıl; 1,0-0,5 mm qum; 0,05-0,001 mm toz; 0,001-0,0001 mm lil; 0,0001

mm-dən kiçik hissəciklər kolloid hissəciklər adlanırlar.

Ölçüsü 0,01 mm-dən kiçik olan bütün mexaniki elementlərin cəminə

fiziki gil, 0,01 mm-dən böyük hissəciklərin məcmuuna fiziki qum deyilir.

Ölçüsü 1 mm-dən kiçik hissəciklərin cəmi narın torpaq, 1 mm-dən böyüklər

isə torpaq skeleti adlanır.

Torpağın fiziki-kimyəvi prosesləri əsasən lil fraksiyası ilə əlaqədardır.

Bu təsnifatda fiziki gil və fiziki qumun miqdarı, həmçinin mexaniki

fraksiyaları nəzərə alınmışdır. Mexaniki tərkib torpaqların mənşəyi, əmələ

gəlməsi və təsərrüfat əhəmiyyəti haqqında təsəvvür yaradır.

Torpaqların qranulometrik tərkibi onun xassələrini və münbitliyini aşkar

etməyə imkan verir.

lkin mineralların başlıca əhəmiyyəti bundan ibarətdir ki, onlardan

törəmə minerallar yaranır. lkin minerallar bitkilərin qida elemetnlərinin

mənbəyidir.

Törəmə minerallar. Torpaqda bəsit duzlar, ilkin mineralların oksidləri və

hidrooksid birləşmələri və gil minerallar vardır. Torpağın tərkibində kalsit

)

(

CaCO

, maqnezit

)

(

MgCO

, dolomit

[

]

)

(

, soda

⋅

)

(

gibs

)

(

CaSO

⋅

fosfat və nitrat duzları və s. var. Törəmə minerallar

torpaqların tərkibində amorf və kristallaşmış formada ola bilər.

Behruz Melikov

Mühazir_ə_7'>Mühazirə 7

Torpaqda üzvi və üzvi-mineral maddələr.

Torpağın üzvi hissəsi üzvi qalıqlardan (kökcüklərdən, torpaqüstü

töküntülərdən) və humusdan ibarətdir. Ali bitkilər torpaqda yaşayan

mikroorqanizm və heyvanların üzvi qalıqları humusun əsas mənbəyini təşkil

edir. Ot bitkiləri altında humus əmələgəlməsinin əsas mənbəyi kök sistemidir.

Üzvi qalıqların kimyəvi tərkibi də müxtəlifdir. Onların tərkibinin 75-90 %-ni

su təşkil edir. Üzvi qalıqların tərkibində həmişə müəyyən miqdarda kül

elementləri (kalium, kalsium, maqnezium, fosfor, kükürd, dəmir və s.) də

olur. Meşə zonasında humus əmələgəlməsinin əsas mənbəyi Meşə döşənəyi

təşkil edir.

Humusun örənildməsi tarixi X X əsrin birinci yarısından başlanmış,

V.V.Dokuçayev, N.M.Sibirtsev, P.A.Kostıçev və b.tərəfindən aparılmışdır.

Üzvi qalıqların humusa çevrilməsi prosesində mikroorqanizmlər,

torpağın heyvanat aləmi, havanın oksigeni və su iştirak edir. Üzvi qalıqların

bir hissəsi mikroorqanizmlərin təsiri nəticəsində minerallaşır, digər hissəsi

heteretrof bakteriyaların sayəsində zülal, yağlar və karbohidrogenlər əmələ

gəlməsinə sərf olunur, nəhayət qalan qismi mürəkkəb tərkibli yüksək

molekulyar maddəyə – Humusa çevrilir. Bu prosesə humifikasiya

deyilir.humusun əmələ gəlməsi prosesi mürəkkəb biokimyəvi proses olmaqla

mikrooqranizmlərin və torpaq heyvanlarının iştirakı əsasən iki mərhələdə

gedir:

1-ci mərhələdə üzvi maddələrin parçalanması prosesi gedir. Bu

mərhələdə mikroorqanizmlərin ifraz etdiyi fermetnlərin təsiri altında üzvi

qalıqların anatomik quruluşu dəyişir, onların toxumalarının tərkibində olan

üzvi birləşmələr, hidrolitik parçalanmaya uğrayaraq daha sadə birləşmələrin

mələ gəlməsinə səbəb olur.

2-ci mərhələdə çürümənin aralıq məhsullarından humus maddəsinin

Behruz Melikov

sintezi baş verir və keyfiyyətcə yeni maddə olan humus əmələ gəlir. Müxtəlif

şə

raitlərdə humus əmələdəlmənin xarakter və sürəti müxtəlif olub, bir-biri ilə

qarşılıqlı əlaqədə olan torpaq əmələgəlmə amillərindən asılı olur.

Su-hava rejimindən asılı olaraq humus əmələgəlmə aerob və anaerob

şə

raitdə inkişaf edir. Aerob şəraitində kifayət qədər rütubət (tam rütubət

tutumununu 60-80 %-i), həmçinin əlverişli temperatura (25+30

C) şəraitində

üzvi qalıqlar intensiv surətdə parçalanır.

Daimi pütubət artıqlığı və aşağı temperatura şəraitində humus

mələgəlmə zəifləyir. Bu zaman üzvi qalıqlar anaerob bakteriyaların

vasitəsilə parçalanır.

Bitki və heyvan qalıqlarının tərkibində olan zülallar, karbohidratlar, üzvi

turşular, yağlar, liqnin, qətran, mum və s. birləşmələr humusun tərkibində

birinci qrupa, torpağın üzvi maddələri (çürüntü) torpağın üzvü hissəsinin 85-

90 %-ni təşkil edən ikinci qrupunu təşkil edir. Müxtəlif həlledicilərə

münasibətdə humusun aşağıdakı hissələri: fulvoturşular, hümin turşuları və

huminə ayrılır. Fulvoturşular tərkibində azot olan yüksək molekulyar üzvi

birləşmələrdir. Bu turşular suda asan həll olduqları üçün torpağın mineral

hissəsini fəal sürətdə parçalayır. Humin turşularının torpağın mineral hissələri

ilə qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranan birləşmələrə humatlar deyilir.

Behruz Melikov

Mühazirə 8

Torpağın kimyəvi tərkibi

Toppaq – mineral, üzvi və üzvi-mineral hissəsi onun 80-90%-ni təşkil

edir. Məlum olan kimyəvi elementlərin hamısı torpağın tərkibində var.

Litosferin 47,2 %-i oksigendən, 27,6 %-i silisiumdan, 8,8 %-i alüminiumdan,

5,1-i dəmirdən, hərəsindən 2-3 % isə

K

Na

-dan ibarətdir. Yuxarıda

göstərilən 8 element litosferanın 99 %-ni təşkil edir. Bitkinin qidalanması

üçün çox vacib olan

S

N

və s. 0,1-0,01 % çox, cüzi miqdarda isə

mikroelementlər olur.

Torpağın geokimyası və energetikası

Xarici mühitin dəyişməsi torpaqların kimyəvi tərkibinə nəzərə çarpacaq

dərəcədə təsir edir. Bu səbəbdən torpaqların kimyəvi tərkibinə təsir edən

mühüm amillərdən biri coğrafi zonallıqdır. Zonallıq əsas etibarı ilə aşınma

prosesində fəal miqrasiya olunan və bitkilər tərəfindən udulan elementlərin

yayılmasında daha aydın müşahidə edilir. Deməli, torpaq əmələgəlmənin

geokimyası mahiyyət etibarəilə litosfer, atmosfer və bitki orqanizmləri

arasında maddələr mübadiləsinin zaman daxilində mürəkkəb inkişafı

formasıdır.

Torpaq əmələgəlmənin energetikası nəzəriyyəsinin əsasını Azərbaycan

alimi V.R.Volobuyev yaratmışdır. Torpaq əmələgəlmə prosesinə sərf olunan

enerjinin miqdarı coğrafi (təbii) zonalar üzrə dəyişir. Ümumi enerjinin 96-

99,5 %-i rütubətin buxarlanmasına və transpirasiyaya sərf olunur. Torpaq

mələgəlməyə sərf olunan enerji nisbəti uzun müddət ərazidə əmələ

gəlmişdir.

Torpaqların humusla təmin olunma dərəcəsi torpaq münbitliyinin və

biosferin bir komponenti kimi davamlılığının əsas göstəricilərindən ətraf

mühitin monitorinq obyekti rolunu oynaya bilər.

Behruz Melikov

Planetimizin üzvi aləmi, xüsusilə torpaq əmələgəlmə prosensinin ən

mühüm toplayıcısıdır. Müxtəlif enliklərdə Yer kürəsi səthinə müxtəlif

miqdarda günəş enerjisi düşür.

Behruz Melikov

Mühazirə 9

Torpağın narın dispersli hissəsi və udma qabiliyyəti.

Torpağın qaz və maye fazalarının kimyəvi tərkibi

Torpaq çox mürəkkəb törəmə olub onun tərkibi sülb, maye və

qazabənzər maddələrdən ibarətdir. Torpağın sülb hissəsi öz dispersliyinə

(xırdalanmasına) görə iki formada olur:1-si ölçüləri – 0,001 mm-dən iri və

ölçüləri 0,001 mm-dən kiçik olan törəmə gilli minerallar və sintez olunmuş

üzvi maddə hissəciklərindən ibarət olan narın dispers kütlə. Hər hansı kütləni

parçalamaq, həll etmək və digər yollarla xırdalamaq mümkündür.

Maddənin tozlaşmış, xırdalanmış halına disperslik deyilir. Başqa sözlə

desək, dispers vəziyyətdə olan maddə xüsusi sistemə – dispers fazaya və

dispers mühitə mənsubdur, dispers fazanın hissəcikləri dispers müzitdə həll

olunmuş kimidir.

Kolloid – yunanca «yapışqan» mənasını kəsb edir. Bu məfhum ilk dəfə

1861-ci ildə Qrel tərəfindən təklif olunmuşdur. Lakin maddənin kolloid

vəziyyətini ilk dəfə M.V.Lomonosov öyrənmişdir. Kolloidlər torpaqdakı

nisbətən iri hissəciklərin daha kiçik hissəciklərə parçalanması, yaxud

molekulyar hissəciklərin birləşməsindən yaranır. Onların forma və ölçüləri

elektron mikroskopların köməyi ilə müəyyən edilir. Təbiətdə kolloidlər çox

geniş surətdə təşəkkül tapmışdır. Əslində bizi kolloid aləmi əhatə edir. Yerin

dərinliklərindəki qiymətli daşlar, bulanıq çay suları, torpaqlar, gillər və s.

kolloidlərdən təşkil olunmuşdur. Hissəciklər nə qədər xırda olarsa, bir o

qədər də onların ümumi sahələri böyükdür. Torpaqdakı bütün vacib proseslər

sülb hissəsinin səthində getdiyi üçün kolloidlərin yüksək səthə malik

olmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Torpaq kolloidlərinin böyük səthə və

səthi qüvvəyə malik olmaları onların udma qabiliyyətini yaradır.

Torpaqda mineral, üzvi və üzvi mineral (kompleks) kolloidlər vardır. Bu

kolloidlərdən ən çoxunu mineral kolloidlər təşkil edir. Üzvi kolloidlər bitki

Behruz Melikov

və heyvan orqanizmlərinin çürüməsi nəticəsində yaranır. Üzvi kolloidlər

humin və fulvoturşulardan, liqnin, protein, lifli selluloz, qətran və s.

mürəkkəb birləşmələrdən ibarətdir. Həmin birləşmələrin tərkibində karbon,

hidrogen, oksigen, azot, kükürd və fosfor elementləri əsas yer tutur. Üzvi

mineral kolloid kompleksləri hümüs maddəsinin gilli və digər törəmə

minerallarla birləşməsi nəticəsində əmələ gəlir.

Mineral kolloidlərin əsas tərkibini: 1. lkin mineralların xırda qalıqları

olan silikatlar, susuz alumo (ferri) – silikatlar, kvarslər və s. təşkil edir.

2. Çil mineralların kaolinit, mika qrupları və s. 3. Amorf mineral maddələr

(alüminum, silisium hidroksidləri, allofon, opal və s.) təşkil edir. Kolloid

hissəciklər onların səthindəki ion və molekul qatları ilə birlikdə kolloid-

mitsella adlanır. Q.Vaqner kolloid hissəciklərini mitsella adlandırır.

Kolloid hissəciklərin birləşməsi nəticəsində məhlulun kaoqulyasiyası

(pıxtalaşma) adlanır. Kaoqulyasiya nəticəsində əmələ gələn çöküntüyə – gel

deyilir. Koaqulyasiya prosesində torpaq kollodilərinin bir formadan digər

formada – zol vəziyyətindən gel vəziyyətinə keçməsi baş verir. Müəyyən

şə

raitdə kolloidlər gel halından zol halına keçərsə, buna peptizasiya deyilir.

Peptizasiya zamanı zolların mütəhərrikliyi artır və onlar torpaq profili üzrə

hərəkət edirlər. Kolloidlərin suya münasibəti müxtəlifdir. Çoxlu su

molekulları cəlb edən kolloidlərə – hidrofil, az su saxlayanlara isə hidrofab

kolloidlər deyilir. Hidrofil kolloidlərin kaoqulyasiyası nəticəsində

jelatinəbənzər gel, hidrofab kolloidlərin kaoqulyasiyasında isə pambıqvari

çöküntü (gel) əmələ gəlir. Əksər hallarda torpağın narın dispers hissəcikləri

mənfi elektrik yükünə malik olur və bu səbəbdən də müxtəlif kationları

sorbsiya edir (udur). Beləliklə, kolloidlər torpağın ən aktiv və mühüm

hissəsidir ki, bunlar torpaq daxilində hər hansı bir reaksiyaya girmək

qabiliyyətinə malikdir. Bunlar hamısı birlikdə torpaq kolloidləri torpağın

uducu kompleksini təşkil edir. Uducu kompleksin böyüklüyü müxtəlif torpaq

Behruz Melikov

tiplərində müxtəlifdir.

Torpağın turşuluğu dedikdə, torpağın suyu və neytral duzların

məhlullarını turşulaşdırmaq qabiliyyəti nəzərdə tutulur. Torpaq turşuluğu

ümumiyyətlə pH-lə ifadə olunur və bu da məhlulda hidrogen ionlarının

qatılığının mənfi loqarifma ilə göstərir. pH-ın böyüklüyünə görə torpaqları

aşağıdakı qruplara bölürlər:

Çox turş

3-4

Neytral

6,5-7

Turş

4-5,5-6,5

Çox qələvi

8-9

Zəif turş

5,5-6,5

Çox qələvi

8-9

Çəmənləşmiş podzol və bataqlıq torpaqlar turş mühitə, qara torpaqlar –

neytral mühitə, şabalıdı, boz və şorakət torpaqlar isə qələvi mühitə

malikdirlər. Torpaqşünaslıqda iki turşuluq ayrılır: Aktual, aktiv, ehtiyat

(potensial) turşuluq. Aktiv turşuluq torpaq məhlulunda sərbəst halda olan

hidrogen ionlarının qatılığına deyilir. Ehtiyat (potensial) isə udulmuş

hidrogen və alüminium ionlarının torpaqda olması ilə əlaqədardır. Ehtiyat

turşuluğun özüdə iki növə – mübadiləvi və hidrolitik turşuluğa bölünür.

Aktual turşuluq kalorimetrlə və titrləmə vasitəsi ilə təyin edilə bilər.

Uducu kompleksdə natrium olan torpaqlar qələvi mühitə malik olur.

Natrium ilə doydurulmuş torpaqlarda, qələvilik sodanın iştirakı ilə

laqədardır.

Behruz Melikov

Yüklə 1,91 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4