Торпаг ъоьрафийасы торпагшцнаслыьын ясаслары иля 45 с
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir ə 11
- Mühazir ə 12
- Mühazir ə 13
|
Mühazirə 10 Torpağın buferliyi və onun əhəmiyyəti Torpaq içərisinə daxil edilən turşu və qələvilərə və ya turş və qələvi duzlara qarşı müqavimət göstərmə qabiliyyətinə torpatın buferliyi deyilir. Bütün torpaqlar onun içərisinə daxil edilən turşu və qələvi birləşmələri müəyyən dərəcədə neytrallaşdırıcı olub o maddənin təsirini azaldır. Müəyyən olunmuşdur ki, bir zəif turşunun məhlulu bir qüvvətli əsasa malik olan duz ilə birlikdə yüksək buferlik qabiliyyətinə malikdir. Çürüntü ilə zəngin torpaqlar eyni zamanda yüksək buferliyə malikdir. Buradan aydın olur ki, torpağın sistematik olaraq üzvi maddələrlə zənginləşdirməsi onun buferlik qabiliyyətinin artmısna səbəb olur. Kolloidlərin müvazinətləşdirilən (kompensasiya) qatında olan kationlara udulmuş kationlar deyilir və çox - + 2 Ca və
+ 2 Mg , az miqdarda isə - + 2 K və
+ 4 Na kationları olur (bəzi torpaqlarda + H , + 3 Al və ya
+ Na ) olur. Udulmuş kationların ümumi miqlarına torpağın udma tutumu deyilir və ya torpağın suda həll olunmuş və bulanan bərk cisimləri və habelə buxar suyunu və qazı özündə tutub saxlamasına onun udma qabiliyyəti deylir. Torpaq içərisindən kçən maddələr onunla təmasa gəldikdə torpaqda mürəkkəb fiziki, kimyəvi və fizik-kimyəvi proseslər gedir. Akad.K.K.Hedroys torpağın beş növ: mexaniki, fiziki, fiziki-kimyəvi, kimyəvi və bioloji udma qabiliyyətini ayrımışdır. Mexaniki udma dedikdə torpaqların öz boşluqlarında, kapilyarlarında müxtəlif maddələrin kiçik hissələrini tutub saxlaması qabiliyyəti anlaşılır. Bu tutulub saxlanmanın başlıca səbəbi həmin hissəciklərin ölçüsünün məsafə və kapilyarların ölçsündən böyük olmasıdır. Məsələn, yağış suları bulanlıq səth suları kimi süzülərək torpağın alt qatlarına keçir və müəyyən şəraitdə şəffaf bulaq suları kimi yenidən səthə çıxır. Fiziki udma prosesində torpaqda bitkiyə lazım olan birləşmələr udulub Behruz Melikov Behruz Melikov saxlanılır və bitkilərin qidalanması üçün sərf olunur. Fiziki udma prosesində udulmuş maddələr əsasən bilavasitə torpağın sülb fazası ilə təmasda yox, onun ətrafında maye qatında torpaq məhlulunda olurlar. Fiziki udma prossində torpaqda bitkiyə lazım olan birləşmələr udulub saxlanılır və bitkilərin qidalanması üçün sərf olunur. Kimyəvi udma prosesində torpaqda gedən reaksiyalar nəticəsində suda çətin həll olan birləşmələr kationların torpağın bərk fazasına keçməsi nəticəsində əmələ gəlir. Torpağın sülb fazasındakı, kationlarla onlarla təmasda olan məhlul kationlarının ekvivalent miqdarda bir-birini əvəz etmələrinə torpaqların fiziki-kimyəvi (mübadiləvi) udma qabiliyyəti deyilir. Torpaq tərəfindən tam molekulların mənimsənilməsindən başqa suda asan həll olunan birləşmələr başqa yol ilə tutulub saxlanıla bilər. Torpaqdakı bitki, mikroorqanizm və heyvanlar tərəfindən onların həyat fəaliyyəti üçün vacib olan qida maddələrinin tutulub saxlanmasına torpağın bioloji udma qabiliyyəti deyilir. Bioloji udma prosesində canlı orqanizmlər digər udma növlərindən fərqli olaraq özlərinə lazım olan elementləri seçilərək udulurlar. Bioloji udma qabiliyyətinin bütün torpaq zonalarında böyük əhəmiyyəti vardır. Buioloji amil torpaq təşkili prosesində əsas istiqamət verici amildir. Bioloji udmanın xüsusilə nəmli iqlimə malik olan vilayətlərdə böyük rolu vardır. Torpağın qaz fazası havadır. Su olmayan torpaq məsamələrini dolduran qazlar qarışığına torpaq havası deyilir. Torpaq havası torpağın mürəkkəb hissələrindən biridir. Torpaq havasının əsas tərkib hissəsi azot, oksigen, arqon, karbon qazından ibarətdir. Qazlar və uducu üzvi birləşmələr torpaqda bir neçə fiziki vəziyyətdə olurlar: sərbəst və sıxılmış, adsorbsiya olunmuş və həll olunmuş torpaq havası. Hava tutumu və hava keçirmə torpaqların əsas hava xassələri hesab edilir. Torpaq məhlulu. Torpaq məhlulu tərkibində bu və ya başqa miqdarda Behruz Melikov Behruz Melikov həll olunmuş halda maddə saxlayan və torpaqda hərəkət edən kapilyar-maye suya deyilir. Torpaq məhlulu torpağın ən aktiv və hərəkətedici əsas tərkib hissəsidir. Torpaq məhlulu topaq əmələgəlmədə və bitkilərin qidalanmasında çox mühüm rol oynayır və bu səbəbdən də o torpağın qanı adlandırılır. Torpaq məhlulunda birləşmələrin çoxu ionlar şəklində olurlar. Əsas ionlar: [ ] − 3 HCO , [ ] − 2 HO və [ ] − 3 HO torpağa bioloji proseslər nəticəsində [ ) + − + + + H NH K Mg Ca , , , , 4 2 2 kationları daima kifayət qədər olur. Torpaq məhlullarının osmotiq təzyiqli bitkilər üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Ş orlaşmış torpaqlarda osmotik təzyiq şorlaşmamış torpaqlarda olduğundan 3- 4 dəfə yüksək olur. Məhlulun osmotik təzyiqi məhlulun vahid həcmində olan hissəciklərin (ion, molkul, yaxud mitsellalar) miqdarı ilə müəyyənləşidirilir.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 11 Torpağın radioaktivliyi. Ə traf mühitin çirklənməsində ən təhlükəli vəziyyətin yaranması radioaktiv çirklənmə ilə əlaqədardır. Radioaktiv çirklənmə bir çox kimyəvi elementlərin – uran, torium, radium, kalifornium, tarnsuran və b. təbii və yaxud da süni parçalanması yolu ilə baş verir. Ən böyük dəhşətlər insanlar tərəfindən toplanmış maddələrin süni parçalanması (istehsal qəzaları, nüvə silahlarının sınaqdan keçirilməsi) zamanı baş verir. Bütün hallarda radioaktivliyin yayılması coğrafiyanın tədqiqat obyekti olan mühitin təbii- təsərrüfat xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Bir çox halda radioaktiv maddələr biosferin bir komponentinə (atmosferə, hidrosferə, torpaq, bitki örtüyünə) düşməklə mühitə yayılır. Radioaktivliyin aktivlik dərəcəsi ilə müəyyən vaxt ə rzində radioaktivliyin çevrilmə dərəcəli (parçalanması) ilə bağlıdır. Ağır elementlər əsasən α parçalanması üçün səciyyəvidir (məsələn, uran, torium, polonium, plutonium və s.). Dünyanın bir çox rayonlarında və eləcə də Abşeronda radioaktivliyin dözüm həddini aşması halları tez-tez təkrar olur. Dünyanın şimal yarımkürəsi, əsasən mülayim qurşaq radioaktiv çirklənməyə daha çox məruz qalmışdır. Torpaq əmələgətirən amillər və onların mahiyyəti. Bioloji amilləri. Torpaqlar üçün yüksək biogenlik xasdır. Yerdə canlı orqanizmlərin meydana gəlməsi planetimizin xarici qabığının tərkibində ciddi dəyişikliklərin meydana gəlməsi üçün şərait yaratmışdır. Torpağın bioloji prosesləri mikroorqanizmlərin, bitkilərin və heyvanat aləminin fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Mikroorqanizmlər üzvi və mineral maddələri sintez edir, onların geniş surətdə dəyişilməsinə səbəb olur. Torpaqdakı mikroorqanizmlər tərkibinə və bioloji fəaliyyətinə görə müxtəlifdir və onların torpağın üst qatındakı Behruz Melikov Behruz Melikov kütləsinin1 ha-da miqdarı bir neçə tona çatır. Torpaqda mikroorqanizmlərdən bakteriyalar, göbələklər, aktinomit- setlər, yosunlar və bir sıra bəsit orqanizmlər fəaliyyət göstərirlər. Bakteriyalar ölçüsü bir neçə mikrometr (millimetrin mində bir hissəsi) olan bir hüceyrəli, orqanizmlər kimi torpağın üzvi və mineral hissələrinin biokimyəvi dəyişilməsinə səbəb olurlar. Formasına görə kök (yumru) çöp, silindr, sap və s. şəkilli bakteriyalar fərqləndirilir. Qidalanmasına görə avtotrof və heterotrof bakteriyalar havanın (karbon qazının) tərkibində olan karbonu mənimsəyirlər. Heterotrof bakteriyalar isə karbonu hazır üzvi birləşmələrdən alırlar. Karbonu öz bədənində üzvi maddəyə çevirmək üçün batareyalar günəş enerjisindən və ya bəzi mineral madələrin oksidləşdirilməsi prosesində yaranan enerjidən istifadə edirlər. Məlumdur ki, bakteriyalar tənəffüs etmə xüsusiyyətlərinə görə aerob və anaerob bakteriyalara bölünüblər. Aerob bakteriyalar sərbəst, yeni molekulyar oksigen ilə tənəffüs edirlər. Sərbəst oksigensiz şəraitdə yaşayan
bakteriyalara isə
anaerob bakteriyalar deyilir. Torpaq
mikroorqanizmləri arasında torpaq göbələklərinin böyük əhəmiyyəti vardır. Torpaq bakteriyalarının əksəriyyəti hemotrof qidalanmaya mənsubdurlar. Aerob bakteriyalar sərbəst, yəni molekulyar oksigen ilə qidalanır. Sərbəst oksigensiz şəraitdə yaşayan bakteriyalara isə apaerob bakteriyalar deyilir. Avtotrof bakteriyalar torpaqda nitrifikasiya sulfofikasiya proseslərini, həmçinin dəmirin və hidrogenin oksidləşməsini təmin edir. Nitrifikasiya – ammonium duzlarının nitartlara kimi oksidləşməsi prosesinə də deyilir. Bu proses iki mərhələdə gedir: 1. Ammoniumun oksidləşməsindən nitrit turşusu yaranır kkal O H HNO O NH 158 2 2 3 2 2 2 2 3 + + = +
2. Nitrit turşusu oksidləşərək nitrat turşusu əmələ gəlir: kkal
HNO O HNO 48 2 2 3 2 2 + = + Behruz Melikov Behruz Melikov
Aktinomitsetlər – bəzən şüa göbələkləri adlanırlar. Bu bir hüceyrəli mikroorqanizmlər torpaqda humus əmələgəlmə prosesində iştirak etməklə bərabər üzvi qalıqların parçalanmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Yosunlar – torpağın mühüm bioloji komponentləridir. Torpaqda mavi- yaşıl, sarı-yaşıl, yaşıl və diatome yosunları olur. Yosunların üzvi kütləsinin miqdarı 1 hektar torpaqda 500-600 kq-a çatır. Yosunlar atmosfer azotunu ala bilir, bataqlıq torpaqlarda karbon qazını mənimsəyərək mühitdə oksigeni artırırlar. Ş ibyələr – simbioz bitki orqanizmləri olmaqla göbələk və yosunlardan ibarətdir. Ali bitki lərin torpaq əmələgəlmədə rolu üzvi maddələri yaradan əsas generatoru rolunu oynamasıdır. Üzvi maddənin yaranması fotosintez prosesi ilə əlaqədardır. Hər il bitkilərin ölmüş yeraltı və yerüstü hissələri töküntü şə klində torpağa daxil olur. Bitkilərin yer kürəsində təkamülü prosində onlarda müəyyən kimyəvi elementləri saxlama xüsusiyyəti meydana gəlmişdir. Bitkilərin kimyəvi tərkibi müxtəlif olduğu üçün bioloji dövranda iştirak edən qida elementlərinin və kül elementlərinin miqdarı da müxtəlifdir. Ekologi şəraitdən asılı olaraq müxtəlif torpaq tiplərində torpaq heyvanlarının sayı, növ tərkibi, eləcə də ölçüləri xeyli dəyişir. Heyvan orqanizmlərinin əsas funksiyası üzvi qalıqları dəyişdirməkdən ibarətdir. Heyvan orqanizmlərinin əsas funksiyası üzvi qalıqları dəyişdirməkdən ibarətdir. qlim – torpaq əmələgəlmə prosesinin ən mühüm amillərindən biridir. Torpağın istilik enerjisi və rütubətlə təmin olunması iqlimdən asılıdır. Torpağın coğrafi yayılması, xüsusi üfiqi zonallıq iqlim şəraiti ilə sıx ə laqədardır. qlimin bilavasitə təsiri nəticəsində torpağın su və istilik rejimi yaranır. qlimlə torpaq tipləri arasında sıx əlaqə vardır. Müəyyən ərazidə torpaq tiplərinin birinin digəri ilə əvəz olunması ilə iqlim elementlərinin Behruz Melikov Behruz Melikov dəyişilməsini əsas tutaraq bəzi amillər iqlimin torpaq əmələgətirən amillər içərisində başlıca rol oynadığını və onun torpaqların təkamül və inkişafında ə sas amil olduğunu söyləyirdilər. stilik rejimi torpaq əmələgəlmənin fiziki, kimyəvi və bioloji proseslərinə təsir edir. Temperaturun bioloji proseslərə təsiri daha çoxdur. Temperatudan asılı olaraq üzvi maddənin çürüməsinin sürəti arta və azala bilər. Günəş radiasiyası yer səthində istiliyin əsas mənbəyidir. Orta hesabla yer səthinin 1 sm 2 sahəsinə, 1 dəqiqə ərzində 1 coul miqdarda enerji düşur. Günəşin şüa enerjisi torpaq səthi ilə udularaq istilik enerjisinə çevrilir. Torpağın əsas istilik xassələri bunlardır: istilik tutma (şüaudma), istilik tutumu, istilik keçirmə. Torpağın günəşin şüa enerjisini udma qabiliyyətinə istilikudma (şüaudma) qabiliyyəti deyilir. Bu qabiliyyət albedonun miqdarı ilə tyəin olunmaqla, albedonun kəmiyyətinə əsasən torpağın rəngindən, strukturundan, rütubətliliyindən, səth quruluşundan, bitkilərdən, onların yarpaq və gövdələrinin xüsusiyytələrindən asılıdır. Torpağın istilik tutumu. Torpağın çəki və həcm vahidini ( q 1
3 1 sm
) 1 0 C qızdırmaq üçün sərf olunan istiliyin miqdarına istilik tutumu deyilir. stilik tutumunun miqdarı coul və yaxud kalorilərlə ifadə olunur. Torpağın istilik keçirməsi – onun istilik keçirmə qabiliyyətini xarakterizə edir. Bu göstərici kəsiyi 2 1 sm
olub, sm 1 qalınlıqda torpaqdan 1 0 C temperaturda 1 saniyədə keçən istiliyin coulla (kalori ilə) miqdarı ilə ölçülür. Torpağın istilik keçirməsi torpaqların qızma və soyuma dərinliklərini müəyyənləşdirir. Torpağın istilik keçirməsi havanın istilik keçirməsindən 20 dəfə yüksəkdir. Torpaqların qranulometrik tərkibi də istilikkeçirməyə bilavasitə təsir göstərir. Məsələn, eyni məsaməlik və nəmlik şəraitində iri qum fraksiyalarının istilik keçirməsi iri toz fraksiyasına nisbətən 2 dəfə yüksək olur. Torpağın bərk fazasının istilik keçirməsi havanın istilik keçirməsindən Behruz Melikov Behruz Melikov 100 dəfə yüksəkdir. Torpağın istilik rejimi. Torpağa istiliyin daxil olması, onun hərəkəti və torpağın istiliyi verməsi proseslərinin məcmuu torpağın istilik rejimi adlanır. stilik rejiminin əsas göstəricisi temperaturdur. stilik rejiminjə torpağın hansı en dairəsində olması, yamacın baxarlığı, torpağın qranulometrik tərkibi, strukturluğu və s. böyük rol oynayır. Torpağın istilik balansı aşağıdakı cəmlənməsindən yaranır: b T - radiasiya balansı olub torpaq səthinə daxil olan (mədaxil) və sərf olunan (məxaric) günəş enerjisinin cəmi, k T - torpaq səthi ilə hava arasında istilik mübadiləsi ilə əlaqədar olan istiliyin turbulent axını, t T
fiziki buxarlanmaya sərf olunan istilikdir. n T - torpaq qatları arasında istilik mübadiləsidir. 0 =
+ + n t k b T T T T
Torpaqların istilik balansı orta illik dövrdə sıfıra bərabərdir, belə ki, ildən-ilə torpağın getdikcə qızması və ya soyması müşahidə edilmir. Torpağın istilik rejiminin tipləri. V.N.Dimo (1972) istilik (temperatur) rejiminin aşağıdakı tiplərini ayırırdı: donuşluq, uzun müddətli mövsumu donuşluq, donmayan. Donuşluq tipi torpaq profilinin orta illik temperaturunun mənfi olduğu ərazilər üçün xarakterikdir. Uzun müddətli mövsümü donuşluq tipi torpaq profilinin müsbət orta illik temperaturasının üstünlük təşkil etdiyi ərazilərə xasdır. Doymayan donuşluq tipi torpaq profilinin donmadığı ərazilərə xasdır. Respublikamızın ərazisində bu istilik rejimi üstünlük təşkil edir.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazir_ə_12'>Mühazirə 12 Torpağın su xassələri və su rejimi. Torpaq suyunun əsas mənbəyi maye və bərk halda torpağın səthinə düşən atmosfer yağıntılarıdır. Atmosfer çöküntüləri buxarlanır, torpaq səthi ilə axaraq səthi axın yaradır, torpağın dərinliklərinə süzülərək qrunt və yeraltı suların tərkibinə daxil olur. Torpaq əməlgəlmə prosesində suyun bütün bu formaları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. A.A.Rode torpaq rütubətini 3 formaya – buxar halında olan, birləşmiş və sərbəst suya bölür. Torpaq havasında su buxarı şəklində olan rütubətə buxar halında olan su deyilir. Bərk hissəciklərin səthi tərəfindən udulmuş suya birləşmiş su deyilir. Torpaqdakı sərbəst su fiziki-mexaniki qanunların fəaliyyəti ilə bağlı olur. Torpaq kapilyarlarını tutan və torpaqda kapilyarlıq qüvvəsinin təsirilə saxlanan suya sərbəst su və yaxud kapilyar su deyilir. Suyun torpağa hopması xarakterindən asılı olaraq kapilyar, asılı və kapilyar dayaqlı su formaları ayrılır. Torpağın su xassələri. Torpağın özündə saxladığı suyun miqdarına rütubət tutumu deyilir. Rütubət tutumu bir neçə növə ayrılır və ya tam maksimal rütubət tutumu torpağın bütün məsamələrinin su ilə tutulduğu vəziyyətdə rütubətin miqdarını xarakterizə edir və aşatıdakı düsturla hesablanır: % V
W = . Burada W - rütubət tutumu (%-lə), P - məsaməlik (%-lə), V - isə
3 1 sm
- də həcm çəkisidir (%-lə). Torpağın su sızdırma və su qaldırma qabiliyyəti onun su və hava rejimini xarakterizə edən ən mühüm su-fiziki xasələrindəndir. Torpağın su sızdırması – onun səthinə daxil olan suyu hopdurması və özündən keçirməsi qabiliyyətinə deyilir. Kapilyar qüvvələrin təsirilə torpaq rütubətinin kapilyarlar vasitəsilə qalxması qabiliyyətinə torpağın su qaldırma qabiliyyəti Behruz Melikov Behruz Melikov
deiylir. Torpağın su balansını aşağıdakı bərpbərliklə ifadə etmək olar: b TA SA B D T K Y ± + + + = + +
Burada Y - atmosfer yağıntılarının cəmi, K - kondensasiya rütubəti, Q -
qrunt sularından torpağa daxil olan rütubət, D - desuksiya kəmiyyəti, B -
fiziki buxarlanma, SA - səth axını, TA - torpaqdaxili axın, b - torpaqda olan rütubət ehtiyatını xarakterizə edən əmsaldır. Su rejiminin aşağıdakı tipləri ayrılır: Su rejiminin yuyucu tipi, yuyucu olmayan tipi, buxarlanma su rejimi, durğun su rejimi tipi, su rejiminin donuşluq (krikogen) tipi.
Relyefin torpaq əmələgəlmədə və torpaq coğrafiyasında rolu Hər hansı bir ərazidə torpaq əmələgətirən amillərin qarşılıqlı təsiri müəyyən mənada relyefdən asılıdır. V.V.Dokuçayev relyefi torpaq ə mələgəlmənin mühüm amillərindən biri hesab edərək Yer səthi formaları ilə ə razinin torpaqlarının xassələri arasında daimi mütənasiblik qanuni aşkar etmişdir. nsan cəmiyyəti amili. Kənd təsərrüfatı istehsalının getdikcə intensivləşdiyi şəraitdə insanın və onun ixtiyarında olan təsir vasitələri ətraf mühitə, o cümlədən torpağa təsir edir, təbii ekoloji sistemlərin xeyli dəyişilməsinə səbəb olur. nsan öz təsərrüfat fəaliyyəti prosesində düzgün becərmə üsulları, növbəli əkinlər, eroziyaya qarşı müxtəlif meliorativ tədbirlər, üzvi və mineral gübrələrin verilməsi, torpaqların yuyulması və qurudulması və s. vasitələrlə torpaqları yaxşılaşdırmağa, onun münbitlik səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüksək məhsul almağa çalışır və onların bu səviyyələri çox vaxt müsbət nəticələr verir. Lakin təəssüf ki, insanın təsərrüfat fəaliyyəti heç də həmişə torpaqların yaxşılaşdırılmasına və torpaq əmələgəlmə prosesinə müsbət təsir göstərmir.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 13
Torpağın fiziki və fiziki-mexaniki xassələri Torpaq daima inkişaf edir, onda arası kəsilmədən mürəkkəb fiziki- kimyəvi və bioloji proseslər gedir. Buna görə bu və ya başqa torpağın fiziki xassələri sabit qalmır, həm təbii şəraitlər, həm də aqrotexniki tədbirlərin təsirilə fasiləsiz dəyişir. Bitkilərin həyatına və inkişafına torpağın fiziki xassələri bilavasitə təsir göstərir. Torpağın fiziki xassəsi dedikdə onun əsas fiziki xassəsi və fiziki-mexaniki xassələri nəzərdə tutulur. Torpağın əsas fiziki xassələri onun həcm çəkisi, xüsusi çəkisi və məsaməlilik aiddir. 1) Torpağın xüsusi çəkisi. Torpağın bərk fazası çəkiçinin bərabər həcmdə suyun çəkisinə olan nisbətinə torpağın xüsusi çəkisi deyilir. Torpağın xüsusi çəkisi mineralların tərkibindən və çürüntünün miqdarından asılı olaraq 2,4-2,8 arasında dəyişir. Torpaqların müxtəlif qatlarının xüsusi çəkisi də müxtəlif ola bilərö. Torpağın xüsusi çəkisi aşağıdakı düsturla hesablanır: M m a = . Burada m - mütləq quru (105 0 C qurudulmuş) torpağın çəkisi,
M - n qram torpaq hissəciklərinin ümumi həcminə bərabər olan suyun çəkisidir. Torpağın xüsusi çəkisi adi fiziki üsulla piknometrdə təyin olunur. Torpağın xüsusi çəkisinin müəyyən edilməsi ümumi məsaməliyinin hesablanması üçün lazımdır. 2) Torpağın həcm çəkisi.Quruluşu pozulmamış torpağın vahid həcminin havada quru halda mütləq çəkisinə torpağın həcm çəkisi deyilir. Deməli, torpağın həcm çəkisi onun təbii quruluşda həcm vahidinin çəkisidir. Torpaq çürüntü ilə nə qədər zəngin strukturu yaxşı və məsaməliliyi yüksəkdirsə, onun həcm çəkisi də o qədər azdır və ə ksinə. Torpaqda rütubət ehtiyatını, qida maddələrinin miqdarını və torpağa veriləcək gübrənin miqdarını hesablamaq lazım gəldikdə Behruz Melikov Behruz Melikov
həcm çəkisini bilmək lazımdır (ölçü vahidi, q/sm 3 ). Deməli, 1 sm 3
torpağı təbii halda qurutduqdan sonrakı (bütün məsamələrlə birlikdə) çəkisinə torpağın həcm çəkisi deyilir. Az humuslu qumlu podzol torpaqların üst qatının həcm çəkisi 1,2-1,4 q/sm 3 , alt qatındakı isə 1,6-1,8 q/sm 3 olur. 3) Torpağın məsaməliliyi. Torpağın ümumi həcminə nisbətən faizlə ifadə olunan bütün məsamələrin ümumi həcminə məsaməlik deyilir. Torpaq qatının yuxarı hissəsində məsaməlik adətən çox olur, dərinliyə getdikcə azalır. Strukturalı torpağın ümumi məsaməliyi, torpağın müəyyən həcminin 55-65 %-i bəzən də 70 %-ə qədərdir. N.A.Kaçinski torpaq məsaməliyini aşağıdakı qruplara ayırır: ümumi məsaməlik, aqreqat məsaməliyi, aqreqatlararası məsaməlik; kapilyar məsaməliyi, su ilə dolmuş məsaməlik, hava ilə dolmuq məsaməlik (aerasiya məsaməliyi). Məsamənin kəmiyyətinin torpağın meliorativ xarakterində böyük əhəmiyyəti vardır. Bitişgənlik. Torpağın mexaniki təsirə davamlı olması qabiliyyətinə bitişgənlik deyilir. Bitişkənlik kəmiyyəti hissəciklərin ilişmə qüvvəsindən asılıdır. Ümumiyyətlə, torpaq hissəciklərini mexaniki olaraq ayırmağa və onun müqavimət göstərmə qabiliyyətinə bitişgənlik deyilir. Bitişgənlik hər ş eydən əvvəl torpağın mexaniki tərkibindən asılıdır. Torpaqda gil hissəcikləri nə qədər çox olarsa, bitişgənlik o qədər yüksək olur və əksinə. Strukturalılıq torpağı yumşaq edir, onun bitişgənliyini kəskin surətdə azaldır və onunla da torpağın becərilməsini yüngülləşdirir. Torpağın kinliyi. Torpağın kinliyi xüsusi aparatın vasitəsi ilə müəyyən edilməklə, 1 sm 2 -ə düşən dağılma ağırlığının kq-la ölçüsünə deyilir. Kip torpaqlarda bitkilər yaxşı inkişaf edə bilmir, kiplik torpaq nəmliyi ilə sıx ə laqədardır. Ağır gillicəli torpaqlar quruduqda, onların bərkliyi 1 sm 2 -da 150-
180 kq-a qədər yüksəlir ki, belə torpaqların becərilməsinə güclü enerji sərf Behruz Melikov Behruz Melikov
edilir. Torpağın yapışma qabiliyyəti. Torpağın nəm halda kənd təsərrüfatı alətlərinə, yaxud başqa cisimlərə yapışmaq qabiliyyətinə torpağın yapışması deyilir. Torpaqların rütubəti su ilə tam doyma dərəcəsinin 80 %-nə çatana qədər artdıqca, yapışması da yüksəlir, sonra isə azalır. Torpağın yapışması becərmə keyfiyətinə və torpağın xüsusi müqavimətinə bilavasitə təsir göstərir. Torpağın plastikliyi. Kənar qüvvələrin təsirilə torpağın öz şəklini dəyişmə qabiliyyətinə onun plastikliyi deyilir. Deməli, torpağın plastikliyi yaş halda onun müəyyən şəklə salına bilməsi və bu şəkli saxlaması qabiliyyətinə deyilir. Torpaqda ən xırda hissəciklər nə qədər çox olarsa, plastiklik o qədər yaxşı ifadə olunur. Torpağın şişməsi. Rütubətlənən zaman torpağın həcmini artırma qabiliyyətinə onun şişməsi deyilir. Torpaq quruyarkən həcminin kiçilməsi xassəsinə isə sıxılma deyilir. Ağır torpaqlar, xüsusilə natriumla doymuş torpaqlar rütubətlənəndə çox şişir və quruyanda sıxılır. Torpağın sıxılma qabiliyyəti. Torpaq quruduqda onun həcminin azalmasına onun sıxılma qabiliyyəti deyilir. Torpaqda nə qədər güclü şişmə olarsa, bir o qədər də onun sıxılma qabiliyyəti yüksək olur. Torpağın sıxılma qabiliyyəti maşınların çəkici qüvvəsinə, yanacağa, yağlayıcı materialların sərfinə əsaslı təsir göstərir. Torpağın xüsusi müqaviməti. Layın kəsilmə və çevrilməsinə sərf olan qüvvəyə torpağın xüsusi müqaviməti deyilir. Bunun ölçü vahidi 1 sm 2 -a düşən kiloqram qüvvə ilə ölçülür. Ən yüksək xüsusi müqavimət isə udulmuş ə sasların 20-30 %-nin Na təşkil edən ağır gillicəli – şorakət torpaqlarda olur. Xam torpaqlar şumlandıqda xüsusi müqavimət 45-50 % adlanır. Torpaqlardan kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkilməsində istifadə etdikdə onların fiziki və fiziki-mexaniki xassələrini aşağıdakı tədbirlərlə dəyişmək Behruz Melikov Behruz Melikov
olar: aqrotexniki kimyəvi və bioloji. Aqrotexniki tədbirlər vasitəsilə (şum, mala, kultivasiya, kətmənləmə və s.) torpağın kipliyini, məsaməliliyini və xüsusi müqavimətini dəyişmək olar. Kimyəvi tədbirlər vasitəsilə torpağın uducu kompleksinin tərkibini dəyişmək olur ki, bu da torpağın fiziki xassələrinə kəskin təsir göstərir. Bioloji tədbirlərə bitkilərin növbə ilə əkilməsi, üzvi və mineral gübrələrin verilməsi, mikrobioloji proseslərin tənzimi və s. aiddir. Bu tədbirlərin kompleks tətbiqi torpaqların fiziki-kimyəvi xassələrini yaxşılaşdırır.
Behruz Melikov Behruz Melikov |