Торпаг ъоьрафийасы торпагшцнаслыьын ясаслары иля 45 с

Yüklə 1,91 Mb.

Pdf görüntüsü

səhifə	4/4
tarix	31.01.2017
ölçüsü	1,91 Mb.
	#6893

1 2 3 4

Mühazirə 14

Torpaq kadastrı və torpaqların banişirovkası.

Torpaq yer qabığının bitki bitən üst qatına deyilir. Bizdə torpaq xüsusi

mülkiyyətdədir, ölkənin sərvətini artırmaq üçün tükənməz mənbədir. Heç

vaxt yaddan çıxmamalıdır ki, insanlar yer üzərində yaşaması, həyatın

mövcudluğu torpağın varlığından asılıdır. O, təbiətdən bizə bəxş edilən ən

qiymətli sərvət olub, yaşayışımızın ibtidasını təşkil edir. Bu mənada insan

üçün torpaqdan kənar təbiət anlayışı yoxdur. Torpaq yer qabığının canlı aləm

yaşadığı üst qabığına deyilir. Hər cür inkişaf öz başlanğıcını bu təbii-tarixi

töhfədən götürdüyü üçün bəşər cəmiyyəti mövcud olduğu dövrdən başlayaraq

bu nemət uğrunda həmişə mübarizə olmuş, onun hər bir qayğısını çəkmişdir.

Eramızdan səkkiz əsr əvvəl yaşamış Zərdüşt demişdir: «Torpağın üzərində

zəhmət çəkməyənə torpaq deyir ki, mənim üstümdə sağ və sol əlinlə

işləmədiyin üçün ömür boyu dilənçilərlə birlikdə insanların qapısında

duracaq, başqalarının tör-töküntüsü ilə dolanacaqsan».

Torpağa daha yaxşı qayğı göstərmək – ondan yüksək keyfiyyətli məhsul

götürmək üçün daha mühüm bir amil – torpağı elmi əsaslarla öyrənmək

vacibdir. Torpaq öz tərkibinin müxtəlifliyi ilə bağlı olaraq, müxtəlif elmlər

tərəfindən

öyrənilir.

Kənd

təsərrüfatı

bitkilərinin

məhsuldarlığının

yüksəldilməsi və yeni torpaq sahələrinin mənimsənilməsi işində torpaqların

keyfiyyətcə qiymətdəndirilməsi mühüm yer tutur. Torpaq kadastrı bu

baxımdan çox böyük əhəmiyyətə malikdir.

«Kadastr» sözu fransızca olub lüğəti mənası «qeydiyyat» deməkdir.

Torpaq kadastrı dedikdə torpağın pasportu başa düşülməlidir. Əvvəllər

«Qaytanlaşmış kitab» adı ilə tanınan torpaq pasportunda hər hansı ərazinin

sahəsi, hansı xüsusiyyətlərə malik olması, nə qədər sahədə hansı bitkilərin

bitməsi, nə qədər sahənin eroziyaya məruz qalması, şorlaşması, meliorasiya

işi və s. kimi xüsusiyyətlər öz əksini tapır. Torpaq kadastrını bilmədən, daha

Behruz Melikov

doğrusu, hər zansı ərazinin torpaq pasportu ilə tanış olmadan yeni kənd

təsərrüfat tədbirləri keçirmək, bitkilərin məhsuldarlığını artırmaq, təbiəti

mühafizə işlərini düzgün aparmaq mümkün deyildir. Çünki, məsələn, zəif

oranlığa davamlı bitkilər şorlaşmamış torpaqlarda və yaxud əksinə,

orlaşmamış torpaqlarda əkiləcək, hər iki halda səmərəsiz iş görülmüş olar.

Yaxud hər hansı ərazidə eroziyaya uğramış torpağın faydalı hala salınması və

bunun hesağına kənd təsərrüfatı bitkisi əkilməsi üçün əldə dəqiq kadastr

məlumatları olmalıdır.

Başqa bir misal: şoranlaşmış torpaqda şoranlığa davamsız bitki əkmək

lazımdırsa, birinci növbədə, həmin ərazinin sahəsini bilmək, buna əsasən

meliorasiya işləri aparmaq, nəhayət, bu sahəyə nə qədər bitki əkməyin

mümkün olduğunu bilmək vacibdir.

Deməli, torpağın pasportu bizə müəyyən ərazi haqqında nəinki ətraflı

hesabat verir, hətta təbiəti mühafizə tədbirlərini həyata keçirmək üçün də

geniş imkan yaradır.

Deyilənlərdən belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, hər hansı təsərrüfat

razisində müəyyən bitkini əkərkən həm bitkinin xarakterik xüsusiyyətləri

ilə, həm də həmin rayonun torpaq pasportu ilə yaxından tanışlıq vacibdir.

Deməli,

torpaq kadastrı

yalnız

torpaqların

pasportu

olmaqla

məhdudlaşmayıb, həm də əkinə yararsız torpaqların aşkara çıxarılıb

yaxşılaşdırılmasına, yəni təbiətin mühafizəsinə doğru yönəldilən səmərəli bir

vasitədir.

Torpağın, kadastrının aşağadakı tərkib hissələri vardır ki, bunlar da ayrı-

ayrılıqda onun müxtəlif sahələrini təşkil edir:

Torpağın qeyd olunması. Bu hər hansı bir təsərrüfatın (rayon, kolxoz,

sovxoz)

istifadə

üçün

torpağın

dövlət

sənədi

vasitəsilə

saslandırılmasıdır.

Torpağın kəmiyyət və keyfiyyətcə uçota alınması (inventarizasiya,

Behruz Melikov

siyahıya alma). Buraya respublikanın, rayonun, kolxozun, sovxozun

ümumi torpaq fondu, meliorasiya olunmuş torpaqların sahəsi, təbii

təsərrüfat sahələri (əkin, çoxillik bitki lər, dincə qoyulmuş sahələr,

biçənəklər, otlaqlar) aiddir.

Torpağın keyfiyyətcə qeydə alınmasında isə onun eroziyaya uğrama

dərəcəsi (zəif, orta, şiddətli, yuyulmuş), mexaniki tərkibi (gillicələri, qumsal

və qumlu), daşlılıq dərəcəsinə görə (zəif, orta, şiddətli) və s. öz əksini tapır.

«Eroziya» latın sözu olub, «hamarlanmaq», yaxud «qoparmaq» deməkdir.

Eroziyanın aşağıdakı növləri var:

a) Səthi eroziya. Yamaclarda yağmurlar düşdükdə əmələ gəlmiş səthi su

axınlarının torpağı yuyub aparması nəticəsində müxtəlif ölçülərdə

ırımlar əmələ gəlir.

b) rriqasiya (suvarma) eroziyası. Dağətəyi və düzənlik rayonlarda

suvarılan sahələrdə su eroziyasının başqa bir növü olan irriqasiya

eroziyası yayılmışdır.

v) Külək eroziyası. Külək eroziyası xalq təsərrüfatına ziyan vuraraq,

relyefin formalaşmasında böyük rol oynayır.

Su və külək eroziyasının təsiri torpaqların strukturundan, mexaniki

tərkibindən və relyefdən çox asılıdır.

Torpaqların qorunması, onlardan səmərəli istifadə olunması üçün

suvarma sistemlərinin, meliorasiya və irriqasiya işlərinin düzgün təşkil

edilməsi olduqca vacibdir. Kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələri üçün vahid

suvarma normasının müəyyən edilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Torpaq kadastrının tərkib hissəsindən biri də torpaq baniteti və ya

torpaqların keyfiyyətcə qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Torpaq

baniteti bu və ya başqa kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafı və

məhsuldarlığı üçün torpağın nə dərəcədə yararlı olduğunu müəyyən

edən

sas

göstəricidir.

Torpaqların

iqtisadi

cəhətdən

Behruz Melikov

qiymətləndirilməsi işi də torpağın bonitirovkası əsasında aparılır.

«Bonitirovka»

latınca

«bonitas»

sözündən

götürülmüşdür,

«keyfiyyətlilik» deməkdir. Deməli, torpağın bonitirovkası torpağın

münbitliyini, başqa sözlə keyfiyyətini müqayisəli tərzdə ballarla ifadə

edən nisbi kəmiyyət göstəricisidir. Torpaq baniteti isə torpağın

keyfiyyət – məhsuldarlıq göstəricisidir.

Torpağın bonitirovkası torpaqşünaslıq elminin praktiki hissəsi olub,

torpaq kadastrı tərtib edilməsi işinin əsas mərhələ və tərkib hissələrindən

biridir. Torpağın tərkibində baş verən proseslər və keyfiyyət dəyişmələri

yalnız onun xüsusiyyətlərini dəqiq öyrənməklə müəyyən edilə bilər. Buna

görə də torpağın bonitirovkası zamanı əsas meyar olaraq onun daxili

keyfiyyətli, yəni təbii münbitliyi yaradan amilləri (humus, azot, fosfor, udma

tutumu, turşuluq və s.) əsas götürülür. Bu təbii münbitlik amilləri ilə yanaşı,

həm də orada becərilən bitkilərin potensial yetişmə imkanı və məhs uldarlığı

nəzərə alınır.

Torpaq boniteti işləri aparılarkən bitkinin qidalanmasında mühüm rol

oynayan aqrokimyəvi göstəricilər və və iqlim amili bir ölçü, meyarı kimi

götürülməlidir.

Hər

hansı

razinin

torpaq

örtüyünün

keyfiyyətcə

qiymətləndirilməsinə başlamaq üçün vacib məsələlərdən biri torpağın

keyfiyyət və iqlim göstəricilərinə görə əsas qiymət şkalasının tərtib

edilməsidir.

Alınmış keyfiyyət balları torpağın aqronomik cəhətcə qiymətli potensial

münbitliyinin kəmiyyət göstəricisi olub, yem bitkilərinin tələbatı üçün bir

torpağın o birilərdən nə dərəcədə yararlı olduğunu ədədi qiymətlərlə aydın

ifadə edir.

Torpağın iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi. Bu, torpağın

keyfiyyətinin pula ifadəsinə deyilir.

Torpaq kadastrının beşinci – yekunlaşdırıcı hissəsi torpaq kadastrı

Behruz Melikov

xəritələridir. Bunlarda torpağın kəmiyyət və keyfiyyət qeydiyyatı,

onun qiyməti göstərilir. Torpaq kadastrı və onun əsas tərkib

hissələrindən biri olan bonitirovka aparmağın təsərrüfat əhəmiyyəti

aşağıdakılardan ibarətdir:

Kadastr xəritələri, məlum olduğu kimi, torpaq kadastrının yekunudur.

Torpağın bonitirovkası onun münbitlik və məhsuldarlığını hərtərəfli,

obyektiv müəyyən etməyə imkan verir.

Torpağın bonitirovkası hər bir təsərrüfatın torpaqlarının başqa

təsərrüfatın torpaqlarından nə dərəcədə pis və yaxşı olmasını

müqayisəli

tərzdə

müəyyənləşdirməyə

və

təsərrüfatın

planlaşdırılmasında subyektivliyi aradan qaldırmağa, məhsul istehsalı

üçün ehtiyat mənbələrini üzə çıxarmağa imkan verir.

Torpağın bonitirovkası torpaq-iqlim sərvətlərindən asılı olaraq, kənd

təsərrüfatı bitkilərinin yerləşdirilməsi üçün optimal şəraitli rayonların

müəyyən edilib ixtisaslaşdırılmasına imkan verir.

Torpağın bonitirovkası uzun müddət üçün kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalını proqnozlaşdırmağa xidmət edir.

Torpağın bonitirovkası torpaqları aqroistehsal baxımından

qruplaşdırmağa imkan verir.

Torpağın bonitirovkası təsərrüfatlarda və rayonlarda torpağın

müqayisəli dəyərlilik əmsalını müəyyən etməyə imkan verir.

Torpağın bonitirovkası torpaq ehtiyatlarından səmərəli və

təsərrüfatçılıqla istifadə olunmasına kömək edir. Respublikamızda

torpağın münbitliyini, məhsuldarlığını yüksəltmək üçün çox iş

görülür.

Behruz Melikov

Mühazir_ə_16'>Mühazir_ə_15'>Mühazirə 15

Torpaqların zonallığı

Torpaqşünaslıq

elmində

V.V.Dokuçayevin

müəyyən

etdiyi

qanunauyğunluqların ən əsaslısı torpağın zonallıq qanunauyğunluğudur.

Dokuçayev bu qanunu belə formalaşdırmışdır: «bütövlükdə götürülmüş bütün

təbiət – həm bitki və heyvanat aləmi, həm də hava, qismən də mineral aləm –

xüsusilə də yerüstü dağ süxurları, asan həll olunan minerallar, zonaldırlar, yer

üzərində az-çox qırılmaz zolaqlarla qərbdən-şərqə doğru yayılaraq, bütün yer

kürəsini müxtəlif torpaq zolaqlarına bölmüşlər. Onların rəngləri də günəş

üasının və istiliyinin artması ilə paralel ekvatordan qütblərə doğru

kəskinləşir. Bu zonallıq şimalda podzollardan başlayaraq, mülayim isti

enliyinin boz torpaqları, qara torpaqları, şabalıdı torpaqları, sutropik və

ekvatorial enliklərində sarı və qırmızı (laterit) torpaqlarında qurtarır».

Sonralar torpaq zonallığına bəzi dəyişikliklər edilmişdir. S.A.Zaxarov,

S.S.Neustruyev göstərmişlər ki, yüksəklik, şaquli torpaq zonaları enlik və

aquli zonaların sadə təkrarı deyil, özünəməxsus dağ torpaqları və düzənlikdə

rast gəlinməyən (dağ-çəmən torpaqları) və yaxud kəskin fərqlənən dağ zonal

torpaqlarından ibarətdir.

kinçilikdə torpaq coğrafiyasının əhəmiyyəti. Torpaq əhalini ərzaq,

sənayeni çoxlu xammal ilə təmin edən əsas kənd təsərrüfatı istehsalı

vasitəsidir. Ona görə də, torpağın yayılmasını və tərkibini bilmək əksər kənd

təsərrüfat tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün çox vacibdir:

Torpağın kəmiyyət və keyfiyyət uçotunu və onların əkin sahələrində

düzgün yerləşdirilməsi (şum, biçənək, otlaq, meşə və s.) üçün;

Mənimsənilməmiş, xam, dincə qoyulmuş torpaq ehtiyatının uçotu

(qeydiyyatı) və onların gələcəkdə istifadəsi üçün;

Təbii torpaq- iqlim və iqtisadi şərtlər nəzərə alınmaqla düzgün növbəli

kin sistemi tətbiq etmək üçün;

Behruz Melikov

Aqrotexniki tədbirləri (torpağın becərilməsi və gübrələnməsi və s.)

düzgün tətbiqi üçün;

Hidrotexniki qurğuları layihələndirmək və tikməklə, torpaqların

meliorasiyasına aid tədbirlər (qurutma, suvarma və s.) üçün.

Behruz Melikov

Mühazirə 16

Tundra zonasının torpaqları

Tundra zonasına şimal buzlu okeanındakı adalar və Rusiyanın şimal

dəniz kənarı zonaları daxildir. Ümumi sahəsi 1.688 min km

və ya keçmiş

SSR ərazisinin 7,6 %-i daxildir. Tundra zonası arktik və subarktik iqlim

iqlim qurşağına daxildir. Tundra zonasının əksər relyefi dalğavari, təpəli və

düz düzənlikdir. Bitki örtüyündə meşələr yalnız cəqub sərhədlərdə meşə

tundrada rast gəlinir. Əksəriyyəti şibyə və mamırlar, cənub rayonlarda isə

kolluqlara rast gəlinir. Şimal ərazilər – materik hissələri – arktik tundra, bir

az cənubda kolluq tundra – o da meşə tundraya keçir. Dağlarda dağ tundra

yayılıb.

Tundra zonasının torpaqları.

Düzənlik zonası:

Poliqon arktik tundra torpaqları

Bataqlıq-tundra torpaqları

Qleyli-podzol torpaqlar

Çimli-çəmən torpaqlar

Dağ torpaqları.

Qarışıq daşlıq

Dağ-tundra torpaqları

Məsələn, qleyli-podzol torpaqların üstündə yaxşı hiss olunan torf qatı

olmur. Onlarda şibyə-mamır qatının çimi altında birbaşa qley qatı yerləşir

(rəngi ağımtıl mavi, xırda pas ləkəli rəng). Torflu – qleyli tarpaqlarda isə üst

qatda nazik torf qatının olmasıdır. Qleyli və torflu-qleyli torpaqlar neytrala

yaxın reaksiyaya və bəzən zəif qələvili olurlar. Onlar qalın donuşluq çatları

ilə örtülmüşlər. Bu çatlar 5-15-dən 50 sm-ə qədər olurlar.

Dağ-tundra torpaqları çox daşlı, qısa profilli və qatların

(horizontların) zəif seçilməsilə səciyyələnir.

Behruz Melikov

Tundra torpaqlarının bütün növ müxtəlifliyində, üstünlük təşkil edən

torpaq əmələgəlmə prosesi, sözsüz ki, bataqlıq qley prosesidir. Bu proses, su

keçirməyən, daimi donuşluq qatının səthə yaxın olması, həmçinin, havada

yüksək nisbi rütubətin olması, deməli, üst səthdən buxarlanmanın az olması

və s. şəraitində gedir.

Tundrada torpaq əmələgəlmənin ikinci əsas xüsusiyyəti, biokimyəvi

proseslərin zəif getməsi və bununla əlaqədar torpaq minerallarının zəif

kimyəvi aşınmasıdır.

Behruz Melikov

Mühazirə 17

Tayqa zonasının podzol torpaları

Podzol və çimli-podzol torpaqlar zonası keçmiş SSR -nin Avropa

hissəsinin şimalı (tundra və meşə tundradan aşağı) və keçmiş SSR -nin

Asiyanın böyük hissəsində yayılmışlar. Ümumi ərazisi 6998 min kv

düzən

zonada və dağlıq zonada (şərqi Sibirdə – Yeniseydən Oxot dənizinə kimi)

4522 min km

– cəmisi 11620 min km

təşkil edir ki, bu da keçmiş SSR

razisinin 51,7 %-ni təşkil edir. qlimə görə bu zona mülayim zonaya aiddir

(əsasən meşə altındadır).

Podzollar tayqanın iynəyarpaqlı meşələr altındakı torpaqlarına aiddir.

Meşə altında podzol qatı bilavasitə üstdən meşə döşənəyinin altından

başlayır. O ağımtıl və ya ağ rəngdə, bulanıq rəngdə, struktursuz və ya plastik

quruluşlu müxtəlif dərinlikli olur ki, bununla əlaqədar qısa profilli (A

qatı,

15 sm-dən az), orta (A

qatı 15-25 sm) və qalın podzollar (A

qatı 25 sm-

dən çox) adlandırılır. Podzollarda humus çox az olur, üst A

- qatında faizin

onda biri qədər olur. Həmçinin mübadiləli kalsium, maqnezium az olmaqla,

udma tutumu 20 % olur. Torpağın reaksiyası turşdur, podzol qatının pH-ı

5,0-5,5 olur. Dərinə getdikcə udulmuş əsasların cəmi və doyması artır,

turşuluq isə müvafiq olaraq azalır.

Podzol torpaqlar – podzoldan onunla fərqlənir ki, onlarda podzol

qatının üst hissəsi çürüntü ilə rənglənib. Bu rəng meşə döşənəyinin

parçalanmasından sızılan hissələrdir ki, bununda nəticəsində tünd-boz rəngli

– qatı əmələ gəlir ki, bu da ondan aşağıdakı ağımtıl - A

- qatından aydın

fərqlənir. Çimli-podzollu torpaqlara uyğun olaraq, podzol torpaqlarda orta və

qüvvətli podzollaşmış növlər ayrılır. Məlumdur ki, çimli-podzol torpaqlarda

da çürüntü qatı olan – A

– qatı da genetik xarakter daşımır və yalnız yerli

xarakter daşıyır və yerli xüsusiyyətlə təyin olunur. Qüvvətli podzollaşmış

torpaqlar əsas orta tayqa zonasında müxtəlif mexaniki tərkibli ana süxurlar

Behruz Melikov

üzərində yayılmışlar. Onların A

qatında humus 1,5 %-ə qədər və daha çox

olmaqla doyması 50 %-ə qədər olur.

Podzol əmələgəlmənin mahiyyəti. Bu prosesi daha yaxşı

V.R.Vilyamsın bioloji nəzəriyyəsi izah edilir. Bu nəzəriyyəyə görə podzol

mələgəlmə prosesi ağac bitkiləri ilə əlaqədar olmaqla qapalı iynəyarpaqlı

(yolka) meşələr altında gedir. Belə meşədə kifayət qədər işığın olması ilə

laqədar torpağın səthi – meşə döşəməyi ilə, yəni göbələk florası yayılmış

bitki töküntüsü (döşənəyi) ilə örtülmüş olur. Göbələklərin fəaliyyəti

nəticəsində, meşə döşənəyinin üzvi hissəsinin parçalanması prosesində kren

turşusunun ayrılması baş verir ki, bu da podzol əmələgəlmənin əsas amili

rolunu oynayır. Yağıntının çox olmasından meşə altında demək olar ki,

fasiləsiz olaraq enən su cərəyanı göbələklərin inkişafı ilə əmələ gələn kren

turşusunun aşağıya yuyulması baş verir. Bu enən su cərəyanı ilə həll olmuş

duzlar – krenatlar – meşə döşənəyinin (töküntüsünün) kül elementləri də

aşağı qatlara aparılır (yuyulur). Podzollarda turş reaksiyaya şərait yaradan

sərbəst kren turşusu ana süxurda xeyli kimyəvi dəyişmə yaradır ki, bu da

podzol qatının yaranmasına səbəb olur. Bu dəyişikliklər üç fazada gedir:

1) Kalsium karbonatın kren turşusu vasitəsilə həll olması; 2) Onun

dəmir və manqan birləşmələrilə reaksiyası və 3) Kaolinitin (gilin) kren

turşusu ilə dağıdılması (parçalanması). kinci fazada kren duzları şəklində

dəmir və manqanın suda həll olması baş verir, onlar da enən su cərəyanı ilə

aşağı aparılır, nəticədə ana süxur öz qırmızı rəngini itirərək, ağımtıl, bəzən də

müxtəlif rənğli kvarsın və ya amorf silisiumun üstünlük təşkil etməsindən

asılı olaraq sarı rəng alır. Üçüncü fazada kren turşusunun kaolinitə (gilə)

təsirilə sərbəst silisium (kremnezem) ayrılır, alüminium isə krenat əmələ

gətirərək ki, bu da həll olandır və suyun enən cərəyanı ilə aşağı yuyulur. Qum

hissəcikləri özünün nazik pudra şəkilli amorf kütləsilə süxurun bütün

məsamələrinə dolur (tutur) və ona ağımtıl rəng verərək podzol qatının

Behruz Melikov

struktursuzlaşmasına şərait yaradır.

Ona görə də podzoləməlgəlmə prosesi torpağın həm üzvi və həm də

mineral hissəsinin dərin parçalanması ilə təzahur edərək, əvvəlcə üst qatda,

sonra isə aşağı qatlara yayılır.

Behruz Melikov

Mühazirə 18

Qara torpaqlar zonası

Qara torpaqlar zonası Avro-Asiyada geniş ərazi tutmaqla

Moldaviyanın cənub hissəsini, Ukraynanın cənub vilayətlərini, Don çayının

cənub axarlarında, Şimali Qafqazın qərb yarısını, Volqanın aşağı hissələrini,

Qərbi-Sibir ovalığının cənub qurtaracağı, Qazaxstanın şimalını əhatə edir,

şə

rqə gekdikcə ayrı-ayrı adalar şəklində qara torpaqlar Orta Sibirin cənub

rayonlarında, Zabaykalıdə. Qara torpaqlarının ərazisi MDB çərçivəsində

1.431 min km

və ya MDB ərazisinin 6,3 %-ni təşkil edir. Bundan əlavə,

MDB-nin 2,1 % ərazisində meşə-çöl zonasında yerləşən qara torpaqlar var.

Beləliklə, bütün qara torpaqlar MDB ərazisinin 6,8 %-ni təşkil edir və

dünyada bu torpaq sahələrinin 48,4 %-ni təşkil edir.

Qara torpaq zonanın relyefi düzənlik və zəif dalğavaridir.

Qara torpaqlar çəmən-çöl bitkilərindən ibarət otlar altında əmələ

gəlirlər. Hazırda çöl-çəmən bitkiləri yayılan ərazilərin əksər hissəsi şumlanır.

Sonra qara torpaqlar Çinin şimalına keçir.

Rütubətli meşələrin ferralit (laterit) torpaqları

Rütubətli tropik zonaların torpaq örtüyü başqa torpaq zonalarına

nisbətən daha müxtəlif (rəngarəng) toppaq örtüyünə malikdir.

Bu zonada ən çox (geniş) yayılmış torpaqlar qırmızı-sarı ferralit

(laterit) torpaqlardır. Onlar əsasən ferralit və allit (daha rütubətli zonalarda)

tərkibli qalın aşınma qabığının üzərində əmələ gəlirlər. Afrikada bu

torpaqların içərisində az lateritləşmiş və dəmir birləşmələri ilə dah çox

zənginləşmiş qırmızı-sarı alferrit torpaqlara rast gəlinir. Bunları çox vaxt

«ferrisol» adlandırırlar. Qırmızı-sarı torpaqların profilində hər yerdə

dəmirləşmiş təbəqəyə (qat-lateritlərə) rast gəlinir ki, onlarda səthdə laterit

aşınma qabığı əmələ gətirirlər. Yüksək rütubətlənmə şəraitində, qırmızı-sarı

Behruz Melikov

laterit torpaqlar içərisində qleyli laterit torpaqlara rast gəlinir. Amma əsas

süxurlar (bazalt və b.) üzərində isə tünd-qırmızı laterit torpaqlar əmələ gəlir

ki, onlar da münbit dəmir oksidləri ilə zəngindirlər.

Yağıntılı meşə zonasının torpaqları – əsasən qırmızı-ferralit (laterit)

torpaqlar, geniş zolaqlar şəklində dövri rütubətli tropik meşələrin qırmızı

ferralit (laterit) torpaqları ilə dövrələnmişlər. Bitki brtüyü ilə əlaqədar olaraq

ekvatorial afrikada adətən podzollaşmış laterit və daimi rütubətli meşələrin

qırmızı torpaqları yayılıb. Savannalarda yüksək otlar bitir. Bu torpaqlar

ümumiyyətlə, ekvatordan şimalda və cənubda dəyişkən endə yayılmışlar.

Qvineya körfəzi, Konqo çayı hövzəsi daxildir. Burada müxtəlif palmalar,

fikuslar, çörək ağacı, banan, müskat ağacı və s. bitir.

Tropiklər ən xarakterik laterit torpaqlardır ki, yalnız tropik

vilayətlərdə rast gəlinir. Qırmızı torpaqlar isə tropikdən əlavə subtropiklərdə

də rast gəlinir. Ona görə də bütün bu torpaq əmələgəlməni – latrit

adlandırırlar. Laterit latın sözü olub later-kərpic adlandırılır və 1807-ci ildə

F.Byükkenen tərəfindən Hidisman torpaqlarına deyilib və tikinti materialı

kimi istifadə olunub. Bu torpaqların əsas əlaməti sərbəst alminiuma

hidrooksidin yüksəkdərəcədə olmasıdır.

Behruz Melikov

Mühazirə 19

Subtropik qurşağın torpaq örtüyü

Ümumi sahəsi təqribən 2,5 mlyr. ha olan subropik qurşaq sahəsinə

görə tropik qurşaqdan təqribən 3 dəfə kiçikdir. Bu qurşaq həm şimal, həm də

cənub yarımkürəsində yayılmışlar. Qurşaq daxilində dağlıq sahələrin çəkisi

xeyli böyük olub 29,2 %-ə çatır. Subtropik qurşağı bir çox hallarda

kserotermal, yəni quru və isti qurşaq da adlandırırlar. Tropik qurşaqla

müqayisədə bu qurşaqda rütubətli meşələr vilayətinin sahəsi nisbətən az olub

ümumi ərazinin 25 %-ni təşkil edir. Kserofit meşə və kolluq-bozqır (çöl)

vilayətlər qurşaq ərazilərinin 34 %-ni, yarımsəhra və səhra vilayəti isə daha

geniş olub 41 %-dək təşkil edir.

Tropik qurşaq üçün xarakterik olan ferralıt aşınma qabığı subropik

qurşaq səthinin ancaq 16,6 %-ni təşkil edir. Ərazidə karbonatlı sialit və

karbonatlı səhra qumlarının da daxil olduğu duzlu qabıq üstünlük təşkil edir.

Subtropik qurşaqda torpaqların yayılmasında üfiqi zonallıq zəif, fasial

xüsusiyyətlər isə aydın ifadə olunmuşdur. Landşaftların dəyişməsi birinci

növbədə rütubətlənmənin dəyişməsi ilə əlaqədardır.

Subtropiklər üçün aşağıdakı torpaq əmələgəlmə prosesləri

xarakterikdir: 1) Subtropik ferralizləşmə; 2) qəhvəyi torpaq əmələgəlmə;

3) boz torpaq əmələgəlmə; 4) subtropik bərkimə.

Subtropik ferralitləşmə prosesi ümumi xüsusiyyətlərinə görə tropik

ferralitləşməyə yaxındır. Lakin bu proses zəif intensivliklə getməklə suxur

qatının az hissəsini əhatə edir və başlıca olaraq çöküntü süxurları üzərindəki

sarı torpaq əmələgəlmədə özünü daha aydın göstərir.

2

2

SiO /

nisbəti sarı

torpaqda çox vaxt 2.0-dan böyük olmur.

Qəhvəyi torpaq əmələgəlmə prosesi torpaq qatında humusun zəif

toplanması, onun həll olan duzlardan azad olması, torpaq quruluşunun biogen

dəyişməsi (su keçirmənin və rütubət tutumunun yaxşılaşması istiqamətində),

Behruz Melikov

metamorfik gilləşmənin zəif ifadə olunması və s. ilə xarakterizə olunur.

Subtropik bərkimə prosesi üçün bütün torpaq qatının gilləşməsi

xarakterikdir. Bu proses torpağın mineral hissəsilə az əlaqəli olan humusun

daha çox, montmorillontin isə az toplanması ilə səciyyələnir. Subtropik

bərkimiş torpaqlar çox vaxt səthə çıxmış ağır gilli süxurlarla əlaqəli olur.

Subtropik qurşaq aşağıdakı torpaq aqroekoloji vilayələrə ayrılır:

1) Rütubətli subtropik meşə; 2) Subtropik kserofit-meşə və kolluq çöl;

3) Subtropik yarımsəhra və səhralar vilayəti.

Rütubətli subtropik meşələr vilayəti. Rütubətli subtropik meşələr

materiklərin musson xarakterli iqlimə malik rütubətli şərq kənarları üçün

daha xarakterikdir. Vilayətdə yay dövründə və payızda – 2000 mm-dək və

bundan da artıq yağıntı düşür. Materiklərin qərb rayonlarında rütubətli

subtropiklərə xüsusi redional oroqrafik şəraitə malik ərazilərdə (Qafqazın

Qara dəniz və Xəzər sahillərində, cənub-şərqi Avropanın bəzi rayonları və s.)

təsadüf olunur.

Tropik rütubətli və dəyişən rütubətli meşə vilayətlərinin torpaqları

Tropik qurşaqda üç rütubətli meşələr vilayəti ayrılır: Mərkəzi

Amerikanın və Cənubi Amerikanın böyük hissəsini əhatə edən Amerika

vilayəti; Konqo çayı hövzəsini, Qvineya körfəzi sahəllrini əhatə edən Afrika

vilayəti; Cənubi Asiya yarımadalarını (Hindistan yarımadasının bir hissəsi və

Hid-Çin), Avstraliyanın şimal sahilləri və bu materiklər arasındakı adaları

hatə edən Avstraliya-Asiya vilayəti. Bu vilayətlərin sahəsi çox böyük olub

2,5 mlyd/ha təşkil edir. Ferralit aşınma qabığı üstünlük təşkil edir (95,5 %).

Rütubətli tropik vilayətlərin torpaq örtüyündə 2 torpaq zonası fərqləndirilir:

yağışlı tropik meşələrin qırmızı-sarı ferralit torpaqları və dəyişən rütubətli

(musson) tropik meşələrin və hündür otların savannaların qırmızı torpaqları.

Qırmızı-sarı ferralit torpaqlar yer kürəsində daha isti və rütubətli

Behruz Melikov

şə

raitdə formalaşırlar. Temperatur adətən 25-27

olur.

Yağıntılar da mövsümlər üzrə bərabər paylanır və onun miqdarı 1800-

2500 mm arasında dəyişir. llik rütubətlənmə əmsalı demək olar ki, hər yerdə

1-dən böyükdür.

Qırmızı ferralit torpaqlar qırmızı-sarı ferralit torpaqlarla müqayisədə

bir sıra fərqləndirici xüsusiyyətlərə malikdir. Bunlardan birinci növbədə su

rejiminin il ərzində dəyişməsi və quru mövsümdə dərindən qurumasını, quru

mövsümdə üst horizontun qırmızı rəngə malik olmasını göstərmək olar.

Bundan başqa humus qatının qalınlaşmasını (savannalarda 30-40 sm-dək),

onun tünd rəngə malik olmasını, humusun 4 %-ə çatmasını, dəmir

hidrooksidlərin konkresiyalar formasında ayrılmaq imkanının artmasını və s.

göstərmək olar.

Laterit horizontunun quruyarkən bərkimək xüsusiyyəti vardır. Bu

horizont birinci dəfə Byukenen (1807) tərəfindən təsvir edilmiş və laterit

(lat. later-kərpic) adlandırılmışdır.

Amazon və Konqo çayları hövzələrinin geniş rayonlarında qleyli-

ferralit meşə torpaqları inkişaf etmişdir.

Rütubətli tropik Amerika vilayətində rütubətli tropik meşələr geniş

sahələri tutur. Bu meşələrə Amazon və Qrinoko ovalıqlarından, Braziliya və

Qviana dağlıq rayonlarının yamaclarında rast gəlmək mümkündür. Müxtəlif

lian, palma, bambuk növlərinin də təmsil olunduğu zəngin, bəzən 12 yarusa

malik olan bu məşhur həmişəyaşıl tropik meşələri A.Humbolt qley, yerli

hali isə selvas adlandırır. Amazon ovalığında, selvasda ferralit aşınma qabığı

üzərində gilli qırmızı-ferralit torpaqlar, bəzi ərazilərdə qleylənmiş

(bataqlaşmış) torpaqlar əmələ gəlmişlər. Quru savannaların qırmızı-qonur

torpaqları yağıntıların miqdarının bir qədər az (300-800 mm), quraq

mövsümün isə 6 ay və ondanda çox olduğu şəraitdə əmələ gəlir. Quru

savannaların bitki örtüyü əsasən kserofitlərdən təşkil olunmuşdur.

Behruz Melikov

Avstraliya, Hindistan və Afrikada qırmızı-qəhvəyi və qırmızı-qonur

torpaqlar arasında qara torpaqlar yayılmışdır. Onlar müxtəlif adlar daşıyırlar.

Tropik qurşaqların torpaq örtüyü

Tropik qurşaq tropik və ekvator yanı enlikləri əhatə edir. Bu qurşaq

sahəsinə görə ən böyük qurşaqdır (5,6 mlrd.ha). Onun ərazisinin 12,8 %-ni

(0,7 mlrd.ha) dağlıq sahələr təşkil edir.

Tropik qurşağı isti iqlimə malikdir. Ən soyuq ayvn temperaturu 20-

C-dən aşağı deyildir. Qurşaq daxilində termik şərait oxşar olduğu üçün

torpaqların yayılmasında rütubətləşmə şəraiti və torpaq əmələgəlmə gətirici

süxurların xarakteri həlledici rol oynayır. Termik şəraitdən asılı olaraq qurşaq

daxilində yağıntıların paylanmasında böyük fərqlər müşahidə edilir. Burada

susuz səhralarla yanaşı yağıntıların miqdarının 5000 mm və daha artıq olduğu

ekvatoryanı daimi rütubətli tropik meşələrə də rast gəlinir. Sonuncu zonadan

imala və cənuba rütubətlənmənin aşağı olduğu, atmosfer çöküntülərinin çox

qeyri-bərabər yayıldığı passat və musson sirkulyasiyası vilayətləri yerləşir.

Tropik qurşaqların su rejimi müxtəlifdir. Yağışlı dövrdə torpaq

profilinin tam islanması, quraq dövrdə isə güclü quruması müşahidə edilir.

Tropik qurşaq daxilində daimi rütubətli tropik meşələr, seyrək meşə və

hündür otlu savannalar, kserofit meşə və quru savannalar, tropik səhra və

yarımsəhralardan ibarət bitki zonaları üstünlük təşkil edir. Rütubətli

vilayətlər qurşaq ərazisinin yarıya qədərini (45 %) təşkil edir. Qurşaq

daxilində rütubətli vilayətlər daxilində ferralit, quraq vilayətlərdə isə

ferrosiallit tipli aşınma qabığı üstünlük təşkil edir. Bu qurşaqda torpaq

mələgəlmədə yalnız həmin qurşaq üçün xarakterik olan bir sıra proseslər

müşahidə edilir. Bu proseslərdən birinci növbədə ferrelitləşmə, lateritləşmə,

ferrisialitləşmə və profildə (orta hissədə) bərkimə proseslərini misal

göstərmək olar.

Tropik ferralitləşmə – prosesi zamanı torpaq kütləsinin mineral

Behruz Melikov

hissəsi dərindən dəyişir, ilkin (kvars istisna olmaqla), həm də törəmə alümo

və ferrosilikat minerallarının parçalanması baş verir. Bu proses adətən

yağıntıların 800-1000 mm-dən çox olduğu rütubətli tropik iqlim sahələrində

müşahidə edilir. Ferralitləşmə zamanı parçalanma məhsullarının yuyularaq

qatdan çıxarılması və torpaq qatında mütəhərrik hidrat və kaolin formasında

törəmə alüminum və dəmirin formalaşması baş verir. Dəmir torpağın

rəngində və strukturunun yaranmasında əhəmiyyətli rol oynayır.

Lateritləşmə - zamanı dəmirli-kvarslı konkresiyalar yaranır. Əmələ

gəlmiş konkresiyalar torpaqların müxtəlif yerlərində və aşınma qabığında

toplaşırlar. Torpaq əmələgəlmə zamanı yaranmış mütəhərrik dəmirin böyük

hissəsi maddələr dövranından çıxaraq tədricən dağ süxurlarına (kankar)

çevrilən qat sərt qabıq əmələ gətirirlər.

Quraq mövsümün daha uzun (8 ayadək), yağıntıların isə nisbətən az

(800-1000 mm-dək) olduğu ərazilərdə lateritləşmə prosesi inkişaf edir.

Tropik qurşaq daxilində aşağıdakı torpaq – bioiqlim vilayətləri

fərqləndirilir: 1) tropik rütubətli və dəyişkən rütubətli meşələr (humit və

semihunit); 2) tropik quraq kserofit-meşə və savannalar (semiarid);

3) tropik səhra və yarımsəhra (arid).

Behruz Melikov

Mühazirə 20

Subborial rütubətli meşə vilayətləri

Subborial humid meşə vilayətlərində qonur torpaq əmələgəlmə

üstünlük təşkil edir və adətən materikin okean sahilboyu zolaqlarını əhatə

edir. Bu vilayətlər çox vaxt meridional istiqamətdə uzanırlar. Şimal

yarımkürəsində Qərbi və Mərkəzi Avropanı əhatə edən qərbi Avropa vilayəti

daha geniş ərazilər tutur. ABŞ-ın şimal-şərq ştatlarının ərazisini əhatə edən

şə

rqi (Atlantik sahili), Şimali Amerika vilayəti öz sahəsinə görə qərbi (Sakit

okean sahili) Şimali Amerika vilayətindən xeyli genişdir. Əsasən dağlıq

relyefə malik Şərqi Asiya vilayətinin sahəsi də nisbətən kiçikdir. Cənub

yarımkürəsində Cənubi Amerika və Yeni Zelandiya-Tasmaniya subborial

rütubətli meşələr vilayətləri ayrılır. Subborial meşə vilayətlərinin ümumi

sahəsi – 601 mln. hektara yaxındır. Bu sahənin 38 %-i dağlıq ərazilərdir.

Vilayətlərin ərazisində siallit karbonatsız aşınma qabığı üstünlük təşkil edir.

Vilaytələrin torpaq örtüyündə qonur meşə torpaqları daha geniş təmsil

olunmuşdur. Bu torpaqlar enliyarpaqlı meşələr altında torpağın dərin

islandığı və gilli aşınmanın getdiyi şəraitdə formalaşır. Qonur torpaq

mələgəlmə aşağıdakı elementar proseslərdən ibarətdir: 1) hidroslyudalı

minerallar və illit toplanması ilə müşahidə olunan siallit gilləşmə, yaxud

siallit gəiləmələgəlmə; 2) meşə töküntüləri hesabına hulmat-fulvat tipli

humusun toplanması.

Qonur meşə torpaqları öyrənilərkən ellüvial proseslərin genezisi

aydınlaşdırılmalıdır. Fransız torpaqşünasları bu prosesin inkişafında üç

mərhələni fərqləndirirlər: 1) karbonatların yuyulmasıdır. 2) turş məhsulların

təsiri altında kollodilər peptizasiyasiyaya uğrayır və aşağı horizontlara

müqayisə edirlər (lyösləşmə). F.Dyuşofr loslaşmanı kollodilrəin kimyəvi

dəyişikliyə uğramadan mexaniki hərəkəti kimi izah edir. 3) həqiqi podzol

prosesi inkişaf edir. Üzvi turşular ilkin və törəmə minerallarla təsir edir,

Behruz Melikov

onların kimyəvi pozulması baş verir. Qeyd olunanlarla yanaşı dördüncü

mərhələdə əhəmiyyətli rol oynayır. Bu mərhələdə B – horizontu A

horizontundan gətirilmiş materiallar materiallar hesabına bərkiyir, su

sızdırması çox zəifdir. Təsvir olunan torpaqlarda humus horizontunun

qalınılığı 10-40 sm, humusun miqdarı 4-6 % arasında dəyişir.

Şə

rqi (atlantikboyu) Şimali Amerika və Şərqi Asiya (Uzaq Şərq)

vilayətlərində, meridional istiqamətdə uzanan prerilərin qaratorpağa bənzər

torpaqlar zonası müşahidə edilir. Göstərilən torpaqlar meşə örtüyündən

məhrum olub zəngin müxtəlifotlu bitkilər altında inkişaf edirlər.

Subborial bozqır vilayətləri

Yer kürəsində qara və şabalıdı torpaqların geniş yayıldığı üç subborial

bozqır vilayəti ayrılır. Bu vilayətlərdən sahəcə ən böyüyü enlik istiqamətində

uzanan Avrasiya vilayətidir. Bu vilayət Qərbi Avropadan başlayaraq Ukrayna

və Rusiya ərazilərindən keçməklə Monqolustan və Çinə kimi uzanır.

Sahəsinə görə ikinci yeri tutan Şimali Amerika subborial vilayəti ABŞ-ın

orta qərb ştatalrını və Kanadanın cənubunu əhatə etməklə meridional

istiqamətdə uzanır. Şorlaşma əlaməti olan torpaqlar düzən ərazilərin 20 %-ni,

yarımhidromorf və allüvial torpaqlar isə 11 %-ni təşkil edir.

Subborial qurşağın quru bozqır zonolarında əsasən şabalıdı torpaqlar

inkişaf etmişdir. Demək olar ki, yalnız şimal yarımkürəsində yayılmış bu

torpaqların ümumi sahəsi 269.2 mln.ha yaxındır. Vilayət daxilində şabalıdı

torpaqlar Moldaviya, Ukraynanın cənubunda, orta və aşağı Volqa boyunda,

Qazaxıstanda, Qərbi Sibirin cənubunda ayrı-ayrı massivlər şəklində, Orta

Sibir və Zabaykaledə daha geniş yayılmışdır. Şabalıdı torpaqlar yay fəslinin

isti, quraq və davamiyyətli, qışın isə soyuq və az qarlı oduğu quru kontinental

iqlim şəraitində əmələ gəlirlər. Orta illik temperatur 2-10

C, fəal

temperaturun cəmi 2200-3500

, yağıntıların miqdarı 200-400 mm,

Behruz Melikov

rütubətlənmə əmsalı 0,3-0,5-dir. Zonanın relyefi əsasən düzənlik və zəif

dalğavaridir. Burada bozqır çökəklikləri də geniş yayılıb. Torpaq əmələgəlmə

prosesində şabalıdı torpaqların profili aydın seçilən bir sıra genetik

horizontlara ayrılır:

B

B

−

. Becərilən torpaqlarda

qatı

ayrılır.

Cənubi Amerika subborial bozqır və səhra vilayətləri. Materikin ucqar

cənubunda sahil ilə pataqoniya yaylası arasında dağların ətəklərini və

dağətəyi düzənlikləri əhatə edir. Torpaq örtüyündə karbonatlı şabalıdı

torpaqlar üstünlük təşkil edir.

Behruz Melikov

Document Outline

Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1
Microsoft Word - Document1

Yüklə 1,91 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4