Toshkent 2020 yil

III.3. Biosferada moddalarning aylanishi.
Ular to‗xtovsiz amalga oshadi. 
Har qanday organizm tashqi muhitdan ozuqa moddalari kelib turgunicha va uning 
faoliyati mahsuli ana shu muhitga ajralib chiqib turgunicha yashashi mumkin. 
Hujayra ichida kimyoviy almashinuvlarning g‘oyat murakkab kompleksi uzluksiz 
davom etib turadi, buning natijasida ozuqa moddalardan hujayra tanasining 
komponentlari hosil bo‗ladi. Tirik organizmlardagi doimiy yangilanish bilan birga 
kechadigan materiyaning almashinish jarayonlari yig‘indisi 
moddalarning 
almashinuvi 
deyiladi
18
, 
yoki boshqacha qilib,
 
Moddalarning aylanma harakati
deganda kimyoviy elementlarning ko‗chib yurishi, yoki migratsiyasi tushuniladi. 
Shunga ko‗ra: 
Kichik biologik 
va 
katta geologik
aylanma harakatlar ajratiladi.
Ularni quyida ko‗rib chiqamiz. 
III.3.1. Tabiatdagi moddalarning kichik biologik va
katta geologik
aylanma harakatlari.
Biologik aylanma harakat
da qatnashadigan organizmlarning 
produtsent
, 
konsument
va 
redutsent
ekologik guruhlariga ajratiladi.
Produtsentlar
uglerod, quyosh energiyasi va suv ishtirokida organik 
mahsulotlarni yaratadi; 
Konsumentlar
birlamchi mahsulotni iste‘mol qiladi; 
Redutsentlar
organik moddalarni parchalaydi.
Yashil o‗simliklar quyosh energiyasidan foydalanib, tirik moddalarning 
birlamchi mahsulotini hosil qiladi, SO
2
ni o‗zlashtirib O
2
ni ajratadi. Hayvonlar 
o‗simliklar bilan oziqlanadi, kislorodni o‗zlashtirib SO
2
ni ajratadi. O‗lik hayvon 
va o‗simlik qoldiqlarini hasharotlar, zamburug‘lar, bakteriyalar va boshqalar 
parchalaydi, mineral yoki noorganik birikmalarga aylantiradi. Ular tuproqqa 
18
M.Xodjitdinova, A.Rizayev. Suv kimyosi va mikrobiologiyasi. Oʹquv qoʹllanma. ―Yangi 
nashr‖ nashriyoti Toshkent -2010. 

---

Q.X.Muftaydinov, H.M.Qodirov, E.Yu.Yulchiyеv Ekologiya.
72 
tushib, yana o‗simliklar tomonidan o‗zlashtiriladi. Katta aylanma harakatda ushbu 
jarayon quruqlik va okean o‗rtasida amalga oshadi.