Toshkent 2020 yil

1. Singenetik almashinish
 
— o‗simliklarning yangi muhit sharoitlarini 
egallashi. Bunda o‗simliklarning bir—birlariga yaqinlashishi va tuproq iqlim 
sharoitlariga moslashishi muhim rol o‗ynaydi. 
2. Endoekogenentik o‗zgarishlar
— bu jarayon singenetik jarayondan keyin 
yuzaga keladi. Jamoa bu vaqtda o‗zining ekologik muhitini hosil qiladi. Keyingi
o‗zgarishlar muhitning o‗zgarishi va jamoadagi hayotiy faoliyatlarning o‗zgarishi 
tufayli sodir bo‗ladi. 
3. Ekozogen o‗zgarishlar
—jamoaning o‗ziga, muhit sharoitining o‗zgarishiga 
bog‗liq bo‗lmagan holda sodir bo‗ladi. Bunday o‗zgarishlar tasodifan vujudga 
kelishi mumkin. Akademik V.N.Sukachev bunday o‗zgarishlarga o‗rmonlarni 
kesish, yaylovlarda chorva mollarni rejasiz boqish tufayli sodir bo‗ladigan 
o‗zgarishlarni kiritadi. 
4.
 
Gologenetik o‗zgarishlar
 — 
bunday o‗zgarishlar jamoada sodir bo‗ladigan 
yirik umumiy o‗zgarishlar birligidan iboratdir. Gologenetik almashinish shunday 
almanishishki, jamoaning shaxsiy o‗zgarishi bu vaqtda butun bir katta hududdagi 
yoki mamlakatdagi o‗simliklarning o‗zgarishi bilan bog‗liq bo‗ladi. 

---

Q.X.Muftaydinov, H.M.Qodirov, E.Yu.Yulchiyеv Ekologiya.
90 
P.D. Yaroshenko jamoalarning o‗zgarishini boshqacharoq tushuntirishga 
harakat qildi va suksessiyalarni quyidagicha bo‗ldi (IV.3.1-jadval): 
Tabiiy ekotizim harakatlanishi — barqarorlik muvozanati holatida bo‗lishiga 
qaramay: vaqt ichida sokin, ammo doimiy o‗zgarishlarni boshidan kechirib turadi. 
Bu o‗zgarishlar izchil xususiyatga egadir. Mazkur o‗zgarishlar birinchi navbatda 
jonli aholi bioglotsenozi tarkibiga kiruvchi biotalarga taalluqlidir.
Bir biotsenozning (biotlar) boshqasi bilan izchil almashinuvi suksessiya 
(lotincha 
suksedo
—izingdan boraman) deb ataladi.
Qurigangan daraxtni shamol ag‘darsa, uni zamburug‗, bakteriyalar, 
umurtqasiz jonzotlar tomonidan izchillik bilan o‗zlashtirishi suksessiyaga eng 
oddiy misol bo‗la oladi. Avvaliga po‗stloq ostidagi jonli hujayralar o‗ladi, achish 
natijasida daraxt tanasi qorayadi, shundan so‗ng unda dastlabki zamburug‗lar
paydo bo‗ladi. Ular hujayralardagi yengil hazm bo‗ladigan moddalar bilan 
oziqlanadi, binobarin daraxt tanasini har xil rangga bo‗yaydi. Bu zambur g‗lar 
yuzaki qattiq chirishga sababchi bo‗ladigan subdestruktor (tuzilmani buzishga 
yaqin) deb ataladig turlar bilan almashadi. Ular ketidan asosiy ―yordamchilar‖ — 
yumshoq chirish paydo bo‗lishiga ko‗maklashadigan tuzilmani buzuvchi 
zamburug‗lar paydo bo‗ladi. Pirovardida chirib yaroqsiz holga kelgan daraxt 
tanasiga uni chirindiga aylantiradigan zamburug‗lar makoniga aylanadi …. 
Suksessiya
lar davomida turlar o‗rtasidagi raqobat, munosabatlar tufayli asta 
—sekin barqaror kombinatsiyalar sodir bo‗ladi.