Toshkent arxitektura qurilish instituti qurilishni boshqarish fakulteti

4. Iste’molchi daromadi va talab o’ratasidagi o’zaro bog’liqlik
Daromad-iste’mol chizig’i. Daromadning o’zgarishi byudjet chizig’ini o’ziga parallel ravishda siljishiga olib keladi, nima uchun deganda, narxlar nisbati o’zgarmaydi. Daromad oshganda, byudjet chizig’i o’ngga-yuqoriga siljiydi, kamayganda pastga-chapga siljiydi. Xuddi shunday siljishlar ne’matlar narxi bir xil o’zgarganda ham sodir bo’ladi. Narxlarning pasayishi real daromadni oshiradi, natijada byudjet chizig’i o’ngga-yuqoriga siljiydi. Xuddi shunday narxlarning o’sishi, real daromadni kamaytiradi - byudjet chizig’i pastga-chapga siljiydi.


12-rasm. “Daromad-iste’mol” chizig’i²¹
Real daromadning o’sishi natijasida byudjet chizig’i holatlarga ketma-ket siljiydi (12-rasm).
Daromadlarning o’zgarishiga mos ravishda iste’molchining yangi holatdagi muvozanat nuqtalari o’rnatiladi: . Ushbu muvozanat nuqtalarini tutashtiruvchi chiziqni amerikalik olim Dj.Xiks «daromad-iste’mol» chizig’i deb atadi va bu chiziq ilmiy adabiyotlarda «turmush darajasi» chizig’i deb ham ataladi.
Agar «daromad-iste’mol» chizig’i koordinata boshidan burchak ostidagi to’g’ri chiziqdan iborat bo’lsa, daromadning o’sishi, iste’molchining iste’mol qiladigan ne’matlari bir xil proportsiyada o’sadi. Agar iste’molchi ne’matlarni har xil proportsiyada xarid qilsa, chizig’ining yotiqligi o’zgaradi. 32-rasmda tovarlar sotib olish boshida tez sur’atda o’sadi, keyinchalik tovarni sotib olish, tovarga nisbatan oshib boradi.
Nemis olimi Ernst Engel (1821-1896) birinchi bo’lib daromad o’zgarishining iste’mol tarkibiga ta’sirini tadqiq qilgan. Tovarlar tarkibining daromadga nisbatan o’zgarishini ifodalovchi chiziqlar, Engel’ egri chiziqlari deyiladi (13-rasm).
Gorizontal o’q bo’yicha iste’molchi daromadi ordinata o’qi bo’yicha - sotib olinadigan tovarlar miqdori belgilangan.



13-rasm. Engel egri chiziqlari²²
Iste’molchi ehtiyoji birinchi navbatda oziq-ovqat mahsulotlari bilan to’yinadi ( - oziq-ovqat mahsulotlari), keyin standart sifatli sanoat mahsulotlari bilan va nihoyat, oliy sifatli tovarlar va xizmatlar bilan. Bulardan tashqari, oliy sifatli tovarlar va xizmatlarga o’tganda ham, standart sifatli sanoat mahsulotlariga talabning yangi sakrash qonuniyati kuzatilgan.
«Narx-iste’mol» chizig’i. Yuqorida «daromad-iste’mol» chizig’i qaralganda, ne’matlar narxi o’zgarmaydi, deb qabul qilingan edi. Endi daromadni o’zgarmas, deb qaraymiz va ne’matlardan bittasini, masalan, ne’matning narxini o’zgaruvchan deb qaraymiz. Faraz qilaylik, ne’matning narxi ketma-ket kamayib bormoqda, ya’ni va hokazo.
Masalan, tovar olma bo’lsin, tovar apel’sin bo’lsin. (a) rasmda apel’sin narxi o’zgarmaydi, olma narxi pasayib bormoqda. Natijada byudjet chizig’ining o’q bilan kesishgan nuqtasi o’zgarmaydi, o’q bilan kesishgan nuqtasi o’ng tomonga siljib boradi. Olma narxining tushishi, real daromadni oshiradi, natijada iste’molchi olma narxi oshmasdan oldin olaolmagan apel’sin va olma majmualarini endi olishi mumkin bo’ladi. Ya’ni, berilgan daromadda endi ko’proq olma va ko’proq apel’sin olish mumkin bo’ladi. Ikkinchidan, byudjet chizig’i narx pasayishiga mos ravishda yotiqroq bo’lib boradi.
Iste’molchi endi bir birlik qo’shimcha olma olish uchun, oldingidan kamroq miqdordagi apel’sindan voz kechadi. Masalan, bitta apelsin narxi 10 so’m va bitta olma narxi 5 so’m bo’lsa, yarimta apel’singa bitta olma to’g’ri keladi, olma narxi 2,5 so’mga tushsa, qo’shimcha bitta olma olish uchun 1/4 qism apel’sindan voz kechishi kerak. Olma narxining pasayishi, ma’lum miqdordagi olmani apel’sin bilan almashtirish imkoniyatini yaratadi. Natijada optimal majmua (olma va apel’sinlarning optimal miqdori) nuqtadan yuqoriroq naflik darajasiga ega bo’lgan befarqlik egri chiziqlarida joylashgan va nuqtalarga o’tadi.
Agar biz optimal majmua nuqtalarini (befarqlik egri chiziqlari bilan byudjet chiziqlari kesishgan nuqtalarni) chiziq bilan birlashtirsak, bu chiziq «Narx-iste’mol» chizig’i bo’ladi (a rasmdagi chizig’i). «Narx-iste’mol» chizig’iga ko’ra, talab chizig’ini aniqlash mumkin. Bu holda ordinata bo’yicha narx, absissa o’qi bo’yicha ne’mat miqdori belgilanadi.
Daromad va almashtirish samaralari. «Daromad-iste’mol» chizig’ini tahlil qilganimizda, daromad o’zgarishini ( narxlar o’zgarganda) iste’molga ta’sirini o’rgangan edik. «Narx-iste’mol» chizig’i orqali narxlarning o’zgarishini bir ne’mat bilan boshqa bir ne’matni nisbiy almashtirishga ta’siri o’rganiladi²³. Endi biz ne’matga bo’lgan talabni o’zgarishining qancha qismi narx bilan bog’liq va qancha qismi daromad bilan bog’liqligini ko’rib chiqamiz (14-rasm). Narxning har qanday pasayishi, birinchidan: real daromadni oshiradi, natijada befarqlik egri chizig’i siljiydi va iste’molchi sotib olishi mumkin bo’lgan ne’matlar tarkibini o’zgartiradi; ikkinchidan - narxlar nisbatini o’zgartiradi va bir ne’mat (B) bilan boshqa ne’mat (A) almashtiriladi.