Toshkent arxitektura qurilish instituti r. I. Gimush, F. M. Matmurodov

i
i
P
Э
∑
⋅
,
bu yerda: E
kut
 –loyihaning kutiladigan integral samarasi; E
i 
–
 
amalga oshirish-
ning i sharoitidagi integral samarasi; P
i
–bu loyihani amalga oshirish ehtimoli.
Umumiy holda kutiladigan integral samarani quyidagi formula bilan
aniqlash tavsiya qilinadi:
E
kut
 = h · E
max
 + (1 – h) · E
min
 ,
bu yerda E
max
, E
min
– ehtimollar taqsimoti bo‘yicha integral samaraning
eng ko‘p va eng kam matematik kutilishi; h–noaniqlik sharoitlarida u yoki
bu xo‘jalik subyektiga imkoniyat yaratuvchi tizimni aks ettiruvchi sama-
raning noaniqligini hisobga oluvchi maxsus me’yor (normativ).
Kutiladigan integral samarani aniqlashda h-ni 0, 3 qiymatda qabul qilish
tavsiya qilinadi.
Yangiliklarni kiritish samaradorligini baholashda tavakkallik va noa-
niqlik omillarini hisobga olish. Loyihani tanlash, uning samaradorligini ba-
holashda noaniqlik va tavakkallik omillarini hisobga olish lozimdir.
Noaniqlik deganda loyihani amalga oshirish shart-sharoitlari, jum-
ladan, yo‘l-yo‘lakay bo‘ladigan xarajatlar va natijalar to‘g‘risida
ma’lumotlarning to‘liqmasligi yoki noaniqligi tushuniladi. Loyihani amal-
ga oshirish davomida paydo bo‘ladigan noxush vaziyatlar va oqibatlar

---

112
bilan bog‘liq bo‘lgan noaniqlik tavakkallik tushunchasi bilan xarakterla-
nadi.
Loyihalarni baholashda quyidagi asosiy noaniqlik va investitsion tavak-
kalliklarni hisobga olish zarurdir.
1. Iqtisodiy qonunchilik va joriy iqtisodiy vaziyat investitsiyalash sharoit-
lari va foydadan foydalanishda beqarorlik bilan bog‘liq bo‘lgan tavakkallik.
2. Tashqi iqtisodiy tavakkallik (savdoni chegaralash, chegaralarni yopib
qo‘yish va boshqalar).
3. Siyosiy vaziyatning noaniqliligi, mamlakatdagi, yoki hududdagi
noxush ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar.
4. Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar, yangi texnika va texnologiyalar
parametrlari dinamikasi to‘g‘risida ma’lumotning to‘liqmasligi yoki noa-
niqligi.
5. Bozor tarkibi (konyunkturasi), narxlar, valyuta kurslari va boshqa-
larning o‘zgarib turishi.
6. Tabiiy-iqlim sharoitlarining noaniqliligi, tabiiy ofatlarning yuz be-
rishi mumkinligi.
7. Ishlab chiqarish – texnologik tavakkallik (avariyalar va ish jihozla-
rining nosozligi, ishlab chiqarish braki va boshqalar).
8. Maqsadlar, manfaatlar va ishtirokchilar xulqining noaniqligi.
9. Korxona – ishtirokchilarning moliyaviy ahvoli va ish holati to‘g‘risida
ma’lumotlarning to‘liqmasligi va noaniqligi (to‘lolmaslik, bankrotlik, shart-
noma majburiyatlarining bajara olmasligi).
Nazorat savollari
1. R. Kaplan va D. Norton baholash tizimining mazmunini tushunti-
ring.
2. Indikator koeffitsienti deganda nimani tushunasiz?
3. Loyiha taqdim etayotgan tashkilotning reyting indikatorini hisob-
lash formulalarini yozing.
4. Indikator koeffitsientlarini sanab chiqing.
5. “A1” va “B1” tashkilotning reyting indikatorlari qanday hisobla-
nadi?
6. Ilmiy texnikaviy korxona ishining amaldagi natijasining koeffitsi-
enti formulasini yozing.
7. Innovatsion loyiha samaradorligining asosiy ko‘rsatkichlari bo‘lib
nimalar hisoblanadi?
8. Loyihalarni baholashda qaysi asosiy noaniqlik va investitsion ta-
vakkalliklarni hisobga olish zarur?

---

113
4.3. RESPUBLIKA INNOVATSION AMALIYOTI
Reja: 1. Respublika innovatsion amaliyot jarayoni holati.
2. Respublikada innovatsion jarayonlarning moliyalanishi va rivojlani-
shi.
Tayanch iboralar: innovatsiya faoliyati, ITTKI sektori, moliya tizimi,
tarkibiy elementlar, biznes-inkubator.
4.3.1. Respublika innovatsion amaliyot jarayoni holati
Bugungi kunda respublikada investitsiya – innovatsiya milliy Dasturi
yagona maqsadga yo‘naltirilgan holda, izchillik bilan amalga oshirilmoq-
da. Mazkur Dasturda yaqin yillarga mo‘ljallangan ustuvor va strategik
ahamiyatga ega loyihalar belgilangan bo‘lib, Dastur iqtisodiyotning yoqilg‘i-
energetika, mashinasozlik, tog‘-konchilik, kimyo, yengil sanoat hamda
qishloq xo‘jaligi mahsulotini qayta ishlash sohasi kabi deyarli barcha so-
halarini qamrab olgan.
Dasturni amalga oshirishda respublika hukumati huzuridagi Fan va
texnologiyalar Markazi muammolar bo‘yicha kengashi, tarmoq ilmiy-texni-
ka markazlari, viloyatlar qoshidagi fan va texnika xalqaro markazlari hamda
ilg‘or texnologiyalar markazlari ishtirok etadilar. Xalqaro markazlarda
amaliy (ishlab chiqarish tuzilmalarida tayyorlangan) va innovatsion (fan
va ilmiy xizmat ko‘rsatish sohasidagi) vazifa hamda muammolar shakl-
lantirilib, konsalting va axborot xizmatlari ko‘rsatiladi. Shu bilan birga bu
sohada hali amalga oshirilishi zarur bo‘lgan vazifalar ko‘p. Jumladan,
innovatsiya loyihalarini moliyalashtirish mexanizmini takomillashtirish
zarur. Innovatsion faoliyat markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan turda
moliyalashtiriladi. Birinchi usulda pul mablag‘lari: davlat budjeti, ilmiy-
texnik rivojlanish davlat Dasturiga kiritilgan loyihalarni maqsadli moliya-
lashtirish: tanlov ishlarini bajarish bo‘yicha jamg‘armalar; muayyan loyi-
ha uchun ajratilgan va qaytarilishi kutilmaydigan grantlar hamda subsidi-
yalar; hokimiyatlar va boshqaruv organlari maxsus buyurtmalarini moliy-
alashtirish; davlat banklarining kreditlari hisobidan taqdim etiladi.
Moliyalashtirishning markazlashtirilmagan usuli korxonalarning xususiy
mablag‘lari, xorijiy investorlar, xususiy shaxslar, maxsus moliya yoki hay-
riya jamg‘armalari hamda kredit mablag‘laridan foydalanishga asoslangan.
Masalan, AQSHda sanoat kompaniyalari va banklari universitetlar, kollej-
lar, federal hukumat idoralari hamda mahalliy boshqaruv organlari, soha-
lar va ularning uyushmalari, xususiy shaxslar ilmiy jamg‘armalarini tashkil
qilishda faol qatnashadilar.

---

114
O‘zbekistonning Davlat investitsiya siyosati birinchi navbatda iqtisodi-
yotda tuzilmaviy o‘zgarishlarni chuqurlashtirish, korxonalar investitsiya
faoliyatini jadallashtirish hamda chet el investitsiyalarini keng miqyosda
jalb qilish, shuningdek, investitsiya loyihalari tanlovi asosida ijtimoiy
masalalarni hal etishga yo‘naltirilgandir.
Bozor xo‘jaligiga mos bo‘lgan soliq tizimiga o‘tish innovatsiya tuzil-
masining moliyaviy jihatdan ta’minlanishi yaxshilanishiga ko‘maklashadi.
Mazkur tizimning mohiyati belgilanayotgan soliq miqdori mahsulotning
yangi yaratilgan qiymati miqdori, olingan foyda hamda mavjud bo‘lgan
mulk qiymatiga bevosita bog‘liqligidan iborat.
Shuni ta’kidlash joizki, amaldagi soliq tizimi kichik korxonalar, jum-
ladan, innovatsiya korxonalari faoliyat yuritish sharoitlarini hisobga ol-
maydi. Innovatsiya korxonalari, boshqa xususiy korxonalar kabi foyda
solig‘ini to‘lash paytida soliqqa tortiladigan foyda miqdorini aniqlashda
imtiyozga egadirlar. Jumladan, ularga ishlab chiqarishni kengaytirish, qayta
tashkil qilish, texnikaviy jihozlash uchun yo‘naltirilgan foydani chegirish
huquqi taqdim etilgan. Ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan mahsulot
hamda qurilish materiallarini yetkazib beradigan bazi bir korxonalar ol-
gan foydasi ushbu korxona ro‘yxatga olingan kundan boshlab, dastlabki
ikki yil mobaynida soliqqa tortilmaydi.
Mazkur imtiyoz tugatilgan yoki davlat tasarrufidan chiqarilgan yoxud
sanatsiya natijasida qayta tuzilgan innovatsiya korxonalari, ularning filial-
lari hamda tuzilmaviy bo‘linmalariga tegishli emas.
Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlar tajribasiga ko‘ra,
innovatsiya korxonalari uchun respublikada qabul qilingan hamda iqti-
sodiyotning ustuvor sohalarida amal qilayotgan barcha imtiyozlarni qo‘llash
maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, ilmiy izlanishlarni bajarayotgan
innovatsiya korxonalari tadqiqot ishlari uchun ilmiy-texnik asbob-usku-
nalar sotib olgan yilning o‘zidayoq, 50 foizli amortizatsiya huquqiga, qol-
gan asosiy mablag‘lar hisobidan esa jadallashgan amortizatsiya huquqiga
ega bo‘lishlari lozim.
Sanoat sohasi uchun innovatsiyalarni joriy etadigan korxonalarga
litsenziyalar va «nou-xau»larni sotish jarayonida soliqqa tortish vaqtida
chegirmalar taqdim etilishi, ishlab chiqarishni kengaytirishni amalga oshi-
radigan korxonalarga esa soliqqa tortiladigan mablag‘lar hisobidan yangi
asbob-uskunalar qiymatini chiqarib tashlash huquqi berilishi lozim.
Oqilona investitsiya siyosatini yuritishda davlat tomonidan innovat-
sion tadbirkorlikka sarmoya qo‘yishning o‘ziga xos afzalliklari yaratiladi.
Ko‘pchilik salohiyatli investorlar uchun qimmatli qog‘ozlar aylanish so-
hasining qonunchilik bazasini takomillashtirish bo‘yicha tadbirlar, xususiy

---

115
kredit tashkilotlari tomonidan taqdim etilgan qarz kafolatlari eng joziba-
dor bo‘lib hisoblanadi. Qimmatli qog‘ozlarni mahalliy va xalqaro bozor-
larda tarqatilishi samaradorligini oshirish maqsadida O‘zbekistonda «Dav-
incom» investitsiya firmasi tashkil qilingan. Ushbu firma qimmatli qog‘ozlar
bozorini takomillashtirish yuzasidan davlat vakili hisoblanadi.
Salohiyatli sarmoyadorlar erkin pul mablag‘larini jalb etishda eng
muhim iqtisodiy instrument fond bozoridir. Aksiyalar likvidligi, firmaning
reklama-axborot faoliyati, valyuta maydonchasida sotuvga qo‘yilgan ak-
siyalar harakatining tahlili va aksiyalar paketini chet el investorlariga so-
tish Fond bozori holatining yanada yaxshilanishiga xizmat qiladi.
Innovatsion biznes bo‘yicha faoliyat yuritadigan tadbirkorlar va in-
vestorlarning daromadi, investitsiya korxonalari aktivlarining bozor qiy-
mati o‘sishiga belgilangan soliq stavkasiga, ya’ni fond bozorida sotiladi-
gan qimmatli qog‘ozlarning sotuv qiymatiga o‘rnatiladigan soliq stav-
kasiga bog‘liqdir. Soliq stavkasi innovatsiya korxonalarini moliyalashti-
rish tavakkalchiligi darajasini oshiruvchi yoki kamaytiruvchi omil hisob-
lanadi. Shuning uchun ham qimmatli qog‘ozlar bilan amalga oshiriladi-
gan operatsiyalarda dividendlardan, qimmatli qog‘ozlarni sotib olishdan
undiriladigan soliq, shuningdek, tarkibiga qimmatli qog‘ozlar qiymati
kiritilgan korxonalar mulkidan olinadigan soliq kabi undiriladigan turli
xil qayta-qayta soliqlarga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Soliq solishning bu kabi
amaliyoti natijasida ishbilarmonlik faolligi pasayadi, ya’ni innovatsion
korxonalar tashkil topishi sur’atlari qisqaradi, oqibatda hozirgi kunda
korxonalarning faoliyat yuritish imkoniyatlari kamayib boradi. Soliq
yukining pasayishi innovatsion tadbirkorlikka hamda iqtisodiyotning
xususiy sektoriga investitsiyalar jalb qilishda ikkilamchi kapital (qimmatli
qog‘ozlar bozori)ning ahamiyatini oshiradi. Shunday qilib, innovatsiya
va investitsiya siyosatining asosiy vazifalari: iqtisodiy faoliyatda barqaror-
likning ta’minlanishi (soliqlar, foiz stavkalari, amortizatsiya me’yorlari);
ustuvor sohalarda salohiyatli, istiqbolga ega korxonalarni qo‘llab-quv-
vatlash hamda ichki va tashqi investitsiyalarni ishlab chiqarish sohala-
riga jalb qilishdan iborat bo‘lishi zarur.
AQSH va Buyuk Britaniya mamlakatlari tajribasidan ravshan bo‘ladiki,
qulay innovatsion tadbirkorlikni tashkil qilish uchun imtiyozli aksiyador-
lik opsionini qonun asosida belgilash maqsadga muvofiqdir. Bu opsionga
ko‘ra, innovatsion korxonalarning ma’lum bir qismini emissiyadan bir
necha yil o‘tganidan so‘ng, opsion berilgan paytdagi nominal qiymatga
teng bo‘lgan narx asosida sotib olish huquqi taqdim etiladi. Natijada, yuqori
malakali xodimlar va menejerlar uchun innovatsiya korxonalaridagi mehnat
jozibadorligi oshadi, chunki kichik korxonalar yirik korporatsiyalar kabi

---

116
yuqori ish haqini belgilay olmaydilar, biroq ularda kelgusi foydadan daro-
mad olish imkoniyati mavjud.
O‘zbekistonda innovatsiya faoliyatini tadbirkorlikning ustuvor
yo‘nalishiga aylantirish uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish
maqsadga muvofiqdir:
– uzoq muddatga (10 yil) hamda yaqin 2–3 yilga mo‘ljallangan dav-
lat innovatsiya siyosatining asosiy yo‘nalishlarini qamrab olgan innovatsi-
ya tuzilmasini rivojlantirish dasturini yaratish. Ushbu dasturda davlat or-
ganlari va ilmiy birlashmalarning (O‘zR Fanlar Akademiyasi, sohalar
bo‘yicha ilmiy-texnik va muhandislik jamiyatlari va boshqalar) vazifalari
aniq ishlab chiqilishi lozim:
– innovatsiya loyihalarini ekspertizadan o‘tkazishning samarali tizimini
tashkil qilish. Bu tizimda loyihalarga qo‘yiladigan talablar: bosqichma-
bosqich amalga oshirilishi, qaytarilmaslik, mualliflar bilan muloqot, ek-
spertlarning javobgarligi, ularni rag‘batlantirish muddati chizilganligi va
boshqalar:
– mualliflik huquqiga rioya qilish. Ilmiy-texnika va innovatsion fir-
malar faoliyat yuritishi uchun qulay sharoit yaratish. Mazkur firmalarda
asosiy texnik yechimlarning mualliflari bilan bir vaqtda korxona egalari
ham hal qiluvchi rol o‘ynaydi;
– innovatsiya tashkilotlari sektoriga moliyaviy qo‘yilmalar va real in-
vestitsiyalar uyg‘unlashuvini ta’minlaydigan innovatsiya loyihalarini moli-
yalashtirishning venchur tizimini tashkil qilish;
– innovatsiya loyihalari haqida ma’lumotga ega bo‘lgan kuchli axborot
tizimini tashkil qilish;
– qonunchilik me’yoriy bazasini, soliq solish, hisoblash tartibi va
undirilishini soddalashtirish hamda innovatsiya faoliyatini rag‘batlantirish
jihatlarini takomillashtirish:
– innovatsiya loyihalarini moliyalashtirishning nodavlat tizimini
rag‘batlantirish;
– qaytarilish asosidagi loyihalar moliyalashtirilishining rivojlantirish,
texnoparklar shaklidagi ilmiy tashkilotlar tuzilmasini shakllantirish;
– lizingni rivojlantirish;
– yirik loyihalarga birgalikda sarmoyalar qo‘yish uchun moliyaviy
uyushmalar faoliyatini rivojlantirish (banklar uyushmasi);
– investitsiya, kredit va sug‘urta moliya institutlarini rivojlantirish;
– fond bozori va qimmatli qogozlar bozorining ikkilamchi bozorini
rivojlantirish;
– qo‘shimcha imtiyozlar taqdim etish yo‘li bilan ustuvor innovatsion

---

117
loyihalar hamda O‘zbekiston hududlariga chet el investitsiyalari oqimini
davlat tomonidan tartibga solinishini takomillashtirish;
– depozitlar va qo‘yilmalarga foiz stavkalarini oshirish yo‘li bilan kor-
xonalar va aholining bo‘sh pul mablag‘larini investitsiya maqsadlariga jalb
qilish;
– davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag‘lardan samarali
foydalanish.
Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish iqtisodiyot tuzilmasini tub-
dan o‘zgartirish, xomashyo jarayonidan tayyor raqobatbardosh mah-
sulot ishlab chiqarishga o‘tish, O‘zbekistonning jahon xo‘jaligi aloqala-
riga integratsiyalashuvini jadallashtirish vazifalariga muvofiq ilmiy-tad-
qiqotlar, ishlanmalar va innovatsiya loyihalarining davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlanishi mamlakatimizda investitsiya-innovatsiya milliy
Dasturi asosidagi loyihalarning jadallik bilan amalga oshirilishida muhim
omil hisoblanadi.
4.3.2. Respublikada innovatsion
jarayonlarning moliyalanishi va rivojlanishi
Bozor islohotlari bu qarama-qarshiliklarni juda tez va og‘riqli bosh-
dan kechirdi. Ilmni davlatlashtirish muammolari rivojlangan davlatlarga
qaraganda qiyinroq kechdi, chunki ular nafaqat davlat buyurtmalarining
qisqarishiga, balki to‘lovga layoqatli talabga mo‘ljallangan ilmning yangi
prinsipial segmentining yaratilish zaruriyatiga ham bog‘liq.
Respublikada ilmiy-tadqiqot va tajriba konstuktorlik ishlari (ITTKI)
sektori 2 yo‘nalish bo‘yicha shakllanadi:
Birinchi – bu yirik xususiy korxonalar tarkibiga kiruvchi ilmiy-tek-
shirish bo‘limlarining evalyutsiyasi. Atigi bir qancha xususiy korxonalar
unchalik muhim bo‘lmagan masshtablarda o‘z hisoblaridan ITTKIni
qo‘llab-quvvatlash imkoniyatiga egalar.
Ikkinchisi – ichki bozorning tez o‘suvchi segmentlarga xizmat
ko‘rsatuvchi uncha katta bo‘lmagan yangi yuqori ilmli komponiyalarni
yaratish, asosan informatsion va moliyaviy. Bu sektor ITTKI o‘tkazilishiga
mo‘ljallanganligi muhum darajada unchalik yuqori emas, ilmiy-injenrlik
xizmatlarida esa yuqoriroq. Investitsion jarayonning jonlanishi va iqtisodiy
konyunkturaning yaxshilanishi natijasida u quvvatlanishi, o‘zining funk-
siyalarini kengaytirishi mumkin va pozitiv o‘zgarishlarda generator bo‘lishi
mumkin.
 Innovatsion jarayonlarning moliyalashtirilishi. Innovatsion faoliyat-
ning rivojlanishi alohida korxona darajasida ham integratsiyalashgan va

---

118
davlat strukturasida ham umumiy hammasi bo‘lib moliyalashning samarali
sistemasini tashkil qiladi.
 Xo‘jalik yurituvchi subyektlar va innovatsion korxonalarning moliya-
lari, uning boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar va banklar bilan ilmiy-
texnik mahsulotlar to‘lovida hamkorlikda, material va qo‘shimcha buyum-
larni yetkazib berishda, mehnat jamoasi va davlat boshqaruv organlari
hisob-kitoblarining pulli munosabatlarini o‘z ichiga oladi.
Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitlarida innovatsion faoliyatni moliya
sistemasi davlatning moliyaviy siyosatida tarkibiy element sifatida bir qancha
masalalarni yechimini ta’minlashi zarur:
– mamlakatning xalq xo‘jaligi kompleksining barcha zvenolarida texnik
yangiliklardan samarali va tez foydalanish uchun muhim ishlanmalarni
yaratish va ularning strukturaviy-texnologik qayta qurilishini ta’minlash;
– iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishida strategik ilmiy-texnik poten-
sialning rivojlanishi va saqlanishi;
– texnikaviy va ilmiy kadrlarning potensialini saqlab qolish uchun
kerakli xomashyoli shart-sharoitlarni yaratish.
 Ilimiy texnikaviy va innovatsion rivojlanishini moliyalash sistemasi doimiy
rivojlanishdagi va juda murakkab mexanizm hisoblanadi. Bu yerda moliya-
lashning asosiy vositalarining omillari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
– davlat va hududiy darajalarda ajratiladigan budjet assignovaniyasi;
– hududiy boshqaruv organlari va korxonalar bilan tashkil topuvchi,
ITTKIni moliyalaydigan nobudjet fondlarning maxsus vositalari;
– korxonalarning xususiy vositalari;
– tijorat strukturalarining har xil turlarining moliyaviy resurslari;
– davlat tomonidan maxsus vakolatli investitsion banklarning kredit
resurslari;
– sanoat va tijorat firma va kompaniyalarning chet el xorijiy investit-
siyalari;
– milliy va xorijiy ilmiy fondlarning vositalari;
– jismoniy shaxslarning shaxsiy boyliklari.
Innovatsion sohaning islohoti ITTKIni moliyalashda davlatning ish
ustuvorligini aniqlamasdan ilmiy-texnik faoliyatini shakllanishi, xususiy
sektorning innovatsion faolligi mumkin emas.
Innovatsion faoliyat uchun yaxshi iqtisodiy shart-sharoitlarning yara-
tilishida ilmiy va texnologik rivojlanish sohasida davlatning bosh vazifasi
bojxona, kredit, amortizatsiya, soliq siyosatlarida uzviy bog‘liqlik kerak
bo‘ladigan ramkalarda ko‘chma boshqaruv kengaytirishdir. Davlatning

---

119
to‘g‘ri qo‘llab-quvvatlashi fundamental ilm va muhim texnologiyalarning
chegaralangan miqdori uchun to‘g‘ri keldi.
ITTKIning bozor iqtisodiyotida soliq rag‘batlantirishi budjet subsidi-
yalariga qaraganda bir qator imtiyozlarga ega. Chunki u:
– xususiy sektorning avtonomligini va izlanishlar, qayta ishlatishlarni
tanlashda va ularni realizatsiyasida iqtisodiy javobgarlikni saqlaydi;
– maqsadga muvofiq bozor bilan tan olgan texnologik innovatsion-
larning davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishini tahlil qiladi;
– alohida kompaniya va tarmoqlar uchun sharoitlar yaratilmaganligi
uchun raqobatning rivojlanishini rag‘batlantiradi.
Rivojlangan davlatlarda soliq imtiyozlarining quyidagi turlari mavjud:
– ITTKIga xarajatlarning foyda summasidan soliqqa tortishni qisqartirish;
– ITTKIga to‘lanadigan soliq miqdorini chegirmalash, investitsion soliq
kredit; soliqqa tortish vositalari bo‘yicha alohida imtiyozlar, fundamental
izlanishlarni moliyalashtirish, kichik va o‘rta biznesni moliyalashtirish
uchun soliq imtiyozlarini yaratish.
 Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning malakalaridan iqti-
sodiyotning ustuvor sohasida funksional bo‘lgan tadbirlar uchun respub-
likada qabul qilingan barcha imtiyozlarni innovatsion tadbirlarda
ko‘paytirish lozim.
O‘zbekistonda innovatsionlarning shakllanishi, shuningdek, tadbirkor-
likning innovatsion shaklining rivojlanishini ham shakllantiradi. Qimmatli
qog‘ozlar bozorini boshqaruv bo‘yicha choralar ko‘riladi, davlatning kredit
asosida moliya va soliq imtiyozlari tadbirkorlarga kafolatlar beradi, amor-
tizatsiyaning chiqarib tashlashning tezkor metodlari qo‘llaniladi, tadbir-
korlarni o‘qitish va boshqalar amalga oshiriladi.
Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasining Fan va texnika bo‘yicha
davlat qo‘mitasi ishlab chiqarish strukturasining tarmoqli va hududiy bir-
lashtiruvchi innovatsion faoliyatning milliy dasturini ishlab chiqmoqda.
O‘zbekistonning amaliy va innovatsion dasturlarni moliyalashning
o‘ziga xosligi shundaki, ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlarni ilmiy-texnik
muvaffaqiyatlarining tijorat realizatsiyasiga mo‘ljallantiradigan vositalarning
qaytarilib berilishini talab qilinishidadir.
YAIM 1991-yilga nisbatan o‘sishi bo‘yicha O‘zbekiston MDH mam-
lakatlari orasida yetakchilikni saqlab kelmoqda (4.3-jadval). 1997–2003-
yillar mobaynida YAIM o‘rtacha yillik o‘sishi 4,3%, sanoat mahsulot-
lari ishlab chiqarish hajmi 6,1%, yalpi qishloq xo‘jalik mahsuloti hajmi
esa 5% darajasida qayd qilindi. Ushbu ijobiy holat sababchilaridan bit-
tasi investitsion va innovatsion loyihalarni amaliyotga tatbiqi deb qarash
mumkin.

---

120
4.3-jadval.
MDH mamlakatlarida YAIM (1991-yilga nisbatan % hisobida)
Manba: MDH statistika qo‘mitasi ma’lumotlari.
Inkubatorlarni rivojlantirish konsepsiyasiga muvofiq, biznes-inkuba-
tor yangi korxonalar tuzish jarayonini sistemalashtiradigan tashkilot va
ularga har xil xizmatlarni ko‘rsatadi. O‘zbekistonda bir xil inkubatorlar
yo‘q, lekin ular ko‘rsatayotgan xizmatlar turi juda yaqin va quyidagilardan
iborat: ofis uchun kerakli muddatga va aniq shartlarida joy berish; ofis
xizmatiga doir umumiy xizmatlar ko‘rsatish; biznes-inkubatorlar, o‘qitish
va kerakli ixtisoslashgan yordamni ta’minlash; loyihalarni sarmoyalarga
qarab harakatlantirish; ish yuzasidan aloqalar o‘rnatish; loyihalarni inves-
titsiyalarga qarab harakatlantirish (4.4-chizma).
2003-yil uchun biznes-inkubatorlari eksportlar tomonidan tadbirkor-
larga investitsion loyihalarni 870 mln. so‘m va 568 ming AQSH dollari
qiymati bo‘yicha sotish yordamini ko‘rsatdi.
Jumladan, Evrosiyo fondi 16825 AQSH dollari miqdorida biznes-inku-
batorlar va texnoparklar assotsiatsiya tomonidan olingan grant.
O‘zbekiston tadbirkorlarining ko‘p qismi tadbirkorlik faoliyatini mu-
vaffaqiyatli rivojlanitirish asosiy to‘sig‘i deb moliyalashtirish qiyinchiligini
yillar 
1999 
2000 
2001 
2002 
2003 
O‘zbekiston 
94,0 
98,6 
102,7 
107,0 
111,4 
Ozarbayjon 
53,3 
59,3 
65,1 
72,0 
80,1 
Armaniston 
72,5 
76,8 
84,2 
95,0 
108,2 
Belarus 
84,8 
89,7 
94,0 
98,7 
105,4 
Gruziya  
46,7 
47,6 
49,8 
52,5 
57,1 
Qozog‘iston 
71,0 
78,0 
88,5 
97,2 
106,1 
Qirg‘iziston 
68,5 
72,2 
76,1 
76,1 
81,2 
Moldova 
41,0 
42,0 
45,0 
48,5 
51,6 
Rossiya 
64,4 
70,8 
74,3 
77,8 
83,3 
Tojikiston 
38,0 
41,0 
45,0 
49,3 
54,3 
Ukraina 
44,7 
47,4 
51,7 
54,2 
58,8 
 

---

121
1997-y 1998-y 1999-y 2000-y 2001-y 2002-y 2003-y
investitsion
loyihalar (mln
so‘m)
investitsion
loyihalar
(ming AQSH
dol.)
4.5-chizma. Biznes-inkubator tomonidan
sarmoyaviy dasturlarni amalga oshirilishi.
ta’kidlaydi. Kichik korxonalarda mablag‘ yetishmovchiligining sababi shun-
daki, ular yetarli darajada katta obro‘ga va kafolatga ega emas va shuning
uchun moliyaviy manbalardan foydalana olmaydilar, zaxirali sarmoyalar
va aksiyadorlar ishonchiga sazovar emas. Zaxirali tashkilotlar – sarmo-
yachilar soni juda kam sharoitda inkubatorlik tashkilotlarining loyihalrini
sarmoyalarga qarab harakatlantirish juda qiyin, moliyaviy bozor esa ta-
komillashmagan (4.5-chizma).
O‘zR TIA milliy banki va tijorat banklarining o‘zaro aloqalaridagi roli
istiqbolda shunday bo‘ladiki uning oqibatida FTM va Milliy bank xalqaro
texnologiyalar va innovatsion loyihalar bo‘yicha agentlik tuzdilar. Ular-
ning asosiy vazifasi xorijiy investitsiyalarni jalb qilish. Bugungi kunda res-
publikamizning Davlat mulk qo‘mitasi va O‘zbekiston Respublikasining
moliya vazirligi xalqaro bank yordamida investitsiya fondlari bo‘yicha
loyihalarni ishlab chiqishadi.
Biznes-
inkubator-
lar soni
1996-y
1997-y
1998-y 1999-y
2000-y 2001-y
2002-y
2003-y
1995-y
4.4-chizma. Respublikamizda mavjud biznes-inkubatorlar (dona).
0
5
10
15
20
25
30
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003

---

122
Nazorat savollari
1. Respublika innovatsion amaliyot jarayoni holati mazmunini hikoya
qiling.
2. Respublikada innovatsiya faoliyatini tadbirkorlikning ustuvor
yo‘nalishiga aylantirish uchun qaysi tadbirlarni amalga oshirish lozim?
3. Respublikada innovatsiya faoliyatini tadbirkorlikning ustuvor
yo‘nalishiga aylantirish uchun qaysi tadbirlarni amalga oshirish lozim?
4. Respublikada ITTKI sektori nechta yo‘nalish bo‘yicha shaklla-
nadi?
5. Innovatsion faoliyatni moliya tizimining davlatning moliyaviy
siyosatidagi tarkibiy elementlarini sanang.
4.4. SIFAT MENEJMENTI TIZIMINI SAMARALI
TATBIQ ETISHDA YANGI OMILLAR
Reja: 1. Sifat menejmenti tizimi (SMT).
2. SMTini samarali ravishda tatbiq etish bo‘yicha korxona tadbirlari.
Tayanch iboralar: sifat menejmenti, ISO 9000 seriyasi standartlari, ser-
tifikatlanish.
Sifat menejmenti tizimi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida sifat muammosi
– turmush darajasi, iqtisodiy va ekologik xavfsizlikni oshiruvchi muhim
omil, shuningdek, mahsulotlarning raqobatdoshligini ta’minlovchi asosiy
vosita hisoblanadi. Aynan sifat milliy iqtisodiyotni, mustahkamlashning
asosiy shartidir. Jahonning ilg‘or mamlakatlari tajribasi esa bunga yaqqol
misol.
Eksport salohiyatini oshirish, respublika iqtisodiyotini rivojlantirishda
jahon andozalariga muvofiq keluvchi yuqori sifatli sanoat va qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini ishlab chiqarish, turli xil xizmatlar ko‘rsatish dolzarb vazi-
falardan sanaladi. Ushbu jarayonda 9000 seriyasidagi ISO xalqaro
standartlariga muvofiq bo‘lgan sifat menejmenti tizimi sertifikatsiyasi
muhim ahamiyatga egadir.
Bugungi kunda O‘zbekistonning qator korxonalari oldida sifat menej-
menti tizimi (SMT)ni ishlab chiqish va tatbiq etish vazifasi turibdi. Xusu-
san, hukumatimizning  “Korxonalarda xalqaro standartlarga muvofiq
bo‘lgan sifatni boshqarish tizimini tatbiq etish to‘g‘risida”gi qaroriga asosan
SMTni joriy qilishi lozim bo‘lgan 202 korxonani shular jumlasiga kiritish
mumkin.

---

123
Hozirda mamlakatda SMTni ishlab chiqish va tatbiq etish borasida
katta tajriba to‘plangan. 68 ta korxonada sifatni boshqarish tizimini tatbiq
etish yuzasidan tadbirlar rejalashtirilgan, ulardan 30 tasida sifatni boshqarish
tizimini qo‘llash bo‘yicha ishlar boshlangan, 23 ta korxonada esa tayyor-
garlik ishlari olib borilmoqda. Ana shu tajribaga asoslangan holda, SMT-
ni tatbiq etish jarayonining samaradorligi tahlil qilindi, hamda shunday
faoliyatga kirishish arafasida turgan korxonalar uchun qator tavsiyanomalar
tayyorlandi. Ularning aksariyat qismini SMTni ishlab chiqish va tatbiq
etish jarayonini qanday qilib arzonroq, tezroq va eng muhimi, foydaliroq
qilish borasidagi tavsiyanomalar tashkil etadi.
Foydaliligi. Korxona rahbarida, SMT qanday maqsadda tatbiq etilmoq-
da degan savolning tug‘ilishi tabiiy yodingizda bo‘lsin, qanday foyda kel-
tirishini bilmasangiz biror-bir tizimni joriy qilishdan hech qanday naf yo‘q.
SMTning 6 ta asosiy tartiboti (hujjatlar, yozuvlarni, nomuvofiq mahsulot-
larni boshqarish, ichki
 
auditlar, tuzatuvchi) va ogohlantiruvchi harakat-
larini tatbiq qilish yetarli, ular tashkilotdagi barcha jarayonlarni maqbul-
lashtirishga olib keladi, degan noto‘g‘ri tushuncha mavjud. O‘tkazilgan
tadqiqotlar bunda fikrlarning noo‘rinligini ko‘rsatadi. Faqat sizning kor-
xonangiz uchun xos bo‘lgan (mahsulotlarning hayotiy turkumi jarayon-
lari deb ataladigan) jarayonlar tubdan o‘zgartirilgan holdagina real va jid-
diy yutuqlarga erishish mumkin.
Korxonalar rahbarlariga SMTni tatbiq etish maqsadlarini aniqlashda
prinsipial jihatdan o‘zgacha yondoshuvga amal qilish tavsiya etiladi. Bun-
day yondoshuv uchta oddiy qoidaga asoslangan, xususan:
1. Korxonangizda qanday jarayon va yoki vazifalar korxonangizning
«tor joyi», nozik tomoni hisoblanadi hamda tubdan qayta qurish va yax-
shilashni talab qiladi.
2. Qayta qurish – bu yangilik jarayoni, uni munosib kadrlar bilan
mustahkamlang, qo‘shimcha resurslar bilan ta’minlang, jarayonni tartib-
ga soling va imkon qadar avtomatlashtiring.
3. ISO 9000 seriyasi standartlari talablariga muvofiq bu jarayonni
boshqaring.
Shunday qilib, korxonalar rahbarlari bir me’yorda ishlayotgan ja-
rayonlarni hujjatlashtirish uchun resurslar sarflamasligi, ammo butun
e’tiborni aynan tez orada yaxshilashni talab qilayotgan amaliy jihatlarga
qaratishi zarur.
Yaxshilash bo‘yicha asosiy kuchlarga tayanch sifatida qanday jara-
yonlarni tanlash mumkin? An’anaga ko‘ra, O‘zbekistonning ko‘pchilik
korxonalari uchun marketing va sotish funksiyalari shunday jarayonlarga
kiradi.

---

124
Masalan, mebel sanoatimizning ko‘pchilik korxonalari uchun sotish
jarayoni tor joy hisoblanadi. Qator mebel korxonalari ishlab chiqarish
jarayonlarini yaxshi yo‘lga qo‘yganlar, lekin bunda ular savdo shoxobcha-
lari, agentlik tarmoqlari, dizaynerlar, bitimlarni amalga oshirishda mi-
jozlar bilan jadal ishlar olib borish singari tadbirlarni qamrab olishi zarur
bo‘lgan marketing va sotish kompleks jarayonlarini endigina shakllanti-
ra boshladilar.
Ko‘pchilik korxonalar uchun tor joy hisoblangan yana bir muhim vazifa
– tenderlarda ishtirok etish bilan bog‘liq bo‘lgan maxsus marketing ja-
rayonlari. Hammamizga ma’lumki, tenderda korxonangiz yoki mahsulo-
tingiz emas, balki tender taklifingiz baholanadi. Shu sababli, siz uchun
tenderda ishtirok etish mahsulotni sotishda muhim kanal hisoblansa, ten-
derda muvaffaqiyatli ravishda qatnashish uchun korxonangizda keng
ko‘lamli vositalarni yaratishingiz foydadan holi bo‘lmaydi.
Umuman, turli holatlar korxonangizning nozik tomoni bo‘lishi mum-
kin: yomon rejalashtirish, pala-partish xarid qilish, hujjatlar aniqlanishi
yoki ish yuritish borasidagi muntazamlikning buzilishi, ma’muriy menej-
mentdagi zaif tizim (ya’ni vazifalarni tayinlash, ularning kuzatib borilishi
va bajarilishi ustidan nazorat). Sifat menejmenti iste’molchi ehtiyojini
qondirishga qaratilishi zarur, ammo o‘z korxonangizdagi tuzilmalar ham
ayrim xizmatlar yoki funksiyalarning qoniqarsiz ishidan jabr ko‘rgan
iste’molchi sifatida chiqishi mumkin. Korxona rahbari qayerda yaxshilash
talab qilinishini aniqlashi, o‘sha uchastkani yaxshilash uchun resurslar
ajratishi hamda ISO 9001 talablariga muvofiq tiklangan funksiyalar
boshqaruvini o‘rnatishi lozim. Shundan so‘ng, SMTni tatbiq etish bo‘yicha
harakatlaringiz behuda ketmaganligi, balki ular biznesingiz uchun foyda
keltirganligiga ishonch hosil qilasiz.
Tez va arzon. Ko‘pchilik korxonalarning eng katta xatosi – bu sifat
menejmenti tizimini darhol korxonada mavjud bo‘lgan barcha jarayon-
larga tatbiq qilishga intilishi. Ma’lumki, sifatni boshqarish ilk bor Yaponi-
yada keng ko‘lamda qo‘llanilgan bo‘lib, bu borada jiddiy natijalarga erishish
uchun yaponlar 5 yildan 10 yilgacha bo‘lgan muddat vaqt sarfladilar.
O‘zbekistonda ayrim korxonalar to‘liq sifat tizimini 8–12 oy mobaynida
qurishga harakat qilmoqdalar, bu esa o‘z navbatida korxona faoliyatida
biror-bir jiddiy o‘zgarishlar-yaxshilashlarsiz ko‘pdan-ko‘p jarayonlarning
faqat rasmiy ravishda hujjatlashtirilishiga olib kelmoqda.
Bunday vaziyat yuz berishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun yuqorida qayd
etilgan yondoshuvga amal qilish tavsiya etiladi. Yanada aniqroq ifodala-
nadigan bo‘lsa, boshlang‘ich bosqichda SMTning maqbullashtirilishi kor-
xonaga eng ko‘p manfaat keltiradigan alohida funksiyalar bilan tatbiq etish

---

125
sohasini chegaralash taklif etiladi. Bu rahbariyat va xodimlarga SMT ar-
xitekturasi tarkibidagi mexanizmlarning foydaliligi va samaradorligini
namoyish etadi hamda tartibotlar va hujjatlashtirishni «rasmiy» va natija-
siz tatbiq etishga sarflanadigan noo‘rin xarajatlarga yo‘l qo‘ymaydi.
Shuningdek, SMT mexanizmlari muntazam ravishda korxonaning boshqa
jarayonlari va funksiyalariga ham qo‘llanishi mumkin.
Bunday yondoshuvning yana bir manfaatli tomoni – bu SMTni ish-
lab chiqish uchun sarflanadigan korxona xarajatlarining kamayishi.
Ma’lumki, SMTni bir jarayonga tatbiq etish, uni butun korxonaga darhol
qo‘llash tadbiri uchun ketadigan sarf-xarajatlardan ko‘ra ancha kamdir.
Xususan, SMTni ishlab chiqish bo‘yicha maslahat xizmatlari qiymati 15–
30 million emas, balki 5-12 million so‘mni tashkil etadi. Ammo bunday
yondoshuvda korxona rahbarlarisiz SMTni tatbiq etishga qaror qilgan «zaif»
jarayonlarni ko‘rish, qayta tuzish, avtomatlashtirish borasida katta tajribaga
ega bo‘lgan konsalting firmalarini tanlashlari zarurligini yodda tutish muhim
ahamiyatga egadir.
Faqat bir xil hujjatlar va ichki auditorlar bilan ta’minlovchi, lekin zaruriy
jarayonlarni tubdan qayta tashkil etishga qodir bo‘lmagan maslahatchi-
larni tanlash maqsadga muvofiq emas. Boshqacha qilib aytganda, agar siz
rejalashtirish jarayonini maqbullashtirsangiz, konsultatsiya firmangiz o‘
Z
shtatida rejalashtirish singari jarayonlar bo‘yicha mutaxassislarga ega bo‘lishi
lozim.
 Va nihoyat, taklif etilayotgan yondoshuvdagi uchinchi jihat – SMT
ishlab chiqishni boshlashdan to uning sertifikatlanishigacha bo‘lgan vaqt-
ni qisqartirish. Tajriba, tizimni tatbiq etish aniq belgilangan sohada amal-
ga oshirilsa, uning yanada tezroq yaratilishi va sertifikatsiyalanishini
ko‘rsatdi.
SMTini samarali ravishda tatbiq etish bo‘yicha korxona tadbirlari. Yu-
qorida qayd etilgan fikrlarni yakunlagan holda, sifat menejmenti tizimini
samarali ravishda tatbiq etish bo‘yicha korxona rahbarining quyidagi ha-
rakatlari tartibini ta’kidlab o‘tish mumkin.
1. Korxonangizning asosiy vazifalari tahlilini o‘tkazing. Korxo-
nangizning tez orada kuchaytirilishi talab qilinadigan tor joylari va zaif
funksiyalarini belgilang.
2. Sizning tizimingiz qamrab oladigan sohada ixtisoslashgan konsul-
tantlarni tanlang. Bu mutaxassislar sizning zaif funksiyangizni yangidan
ko‘rish, qayta tashkil etish yoki maqbullashtirishga yordam beradi. Bun-
dan tashqari, bu mutaxassislar ISO 9001 talablariga muvofiq keluvchi ushbu
funksiyalarni boshqarish mexanizmlarini yaratadilar.
3. Funksiyalarni kuchaytirish uchun zarur bo‘lgan resurslarni belgi-

---

126
lang. Agar siz 1–2 funksiya bilan cheklangan bo‘lsangiz, bu korxonangiz-
ni rivojlantirish uchun yo‘naltirilgan budjetingiz doirasida bo‘ladi.
4. Sifat menejmenti tizimini zaif funksiya qamrab oladigan tatbiq so-
hasiga qo‘llang. Bu bilan siz bir necha maqsadga erishasiz: tor joyni bar-
taraf etasiz, moddiy va vaqtinchalik xarajatlaringizni kamaytirasiz, ISO
9001 bo‘yicha sertifikatdan o‘tasiz.
Nazorat savollari
1. SMTi deganda nimani tushunasiz?
2. SMTni tatbiq etish maqsadlarini aniqlashda prinsipial jihatdan
o‘zgacha yondoshuvlarni sanab chiqing.
3. SMTini samarali ravishda tatbiq etish bo‘yicha korxona tadbirlari-
ga nimalar kiradi?
4.5. INNOVATSION TEXNOLOGIYA – ELEKTRON IMZO
VA UNI RO‘YXATGA OLISH MARKAZLARI
FAOLIYATINING HUQUQIY TARTIBI
Reja: 1. Ro‘yxatga olish markazlarining asosiy funksiyalari va majburi-
yatlari.
2. Imzolangan qog‘oz hujjat shaklidagi elektron raqamli imzo elektron
hujjatlar va sertifikatlari reestri.
Tayanch iboralar: elektron raqamli imzo, ro‘yxatga olish markazlari,
kalitlar sertifikatlari, reestr yuritish.
Ro‘yxatga olish markazlarining asosiy funksiyalari va majburiyatlari.
Elektron raqamli imzolar kalitlarini ro‘yxatga olish markazlarining faoli-
yat ko‘rsatish tartibi to‘g‘risidagi nizomda “Ro‘yxatga olish markazi” funk-
siyalari, huquqlari va majburiyatlari belgilangan, shuningdek, ularga
qo‘yiladigan asosiy talablarni belgilab berilgan.
Quyidagilar ro‘yxatga olish markazlarining asosiy funksiyalari
hisoblanadi:
– elektron raqamli imzoning yopiq va ochiq kalitlarini yaratish;
– elektron raqamli imzo yopiq kaliti muhofaza qilinishini va uning
mahfiyligini ta’minlash;
– elektron raqamli imzo kalitlari sertifikatlarining reestrini yuritish,

---

127
uning o‘z vaqtida yangilanishini hamda undan yuridik va jismoniy shaxs-
larning erkin foydalana olish imkoniyatini ta’minlash;
– yuridik va jismoniy shaxslarga elektron raqamli imzo kalitlarining
sertifikatlarini elektron hujjatlar shaklida va qog‘oz hujjatlar shaklida be-
rish;
– elektron raqamli imzo kalitlari sertifikatlarining amal qilishini
to‘xtatib turish va qayta tiklash, shuningdek, ularni bekor qilish;
– yuridik va jismoniy shaxslarning murojaatiga binoan elektron
raqamli imzo kalitlari sertifikatlarining ko‘chirma nusxalari berilishini,
shuningdek, elektron raqamli imzo kalitlarining to‘xtatib turilgan va be-
kor qilingan sertifikatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlardan erkin foydalani-
lishini ta’minlash;
– yuridik va jismoniy shaxslarning murojaatiga binoan elektron huj-
jatlardagi elektron raqamli imzoning haqiqiyligini tasdiqlash;
– elektron raqamli imzoli qog‘ozdagi elektron hujjatlarning ko‘chirma
nusxalarini tasdiqlash;
– elektron raqamli imzo kalitining sertifikatidan bundan buyon foy-
dalanish imkoniyatiga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan hollar haqida elektron
raqamli imzo yopiq kalitining egasini xabardor qilish;
– elektron raqamli imzo yopiq kalitining egalarini elektron raqamli
imzodan foydalanish qoidalariga o‘qitish imkoniyatini ta’minlash.
Ro‘yxatga olish markazlari faoliyatiga qo‘yiladigan asosiy talablar.
Ro‘yxatga olish markazi elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish
bo‘yicha o‘z faoliyatini respublika aloqa va axborotlashtirish agentligida
(keyingi o‘rinlarda matnda “Ro‘yxatga olish organi” deb yuritiladi) dav-
lat ro‘yxatidan o‘tgandan keyin va ro‘yxatga olish markazining vakolatli
shaxsi tomonidan elektron raqamli imzo kaliti sertifikati olingandan keyin
amalga oshirishi kerak.
Ro‘yxatga olish markazi:
– elektron raqamli imzoni shakllantirish va tekshirish, kalitlar serti-
fikatlarini saqlash, shakllantirishning sertifikatlashtirilgan apparat vosita-
lariga;
– litsenziyali tizimli va amaliy dasturiy ta’minlashga;
– elektron raqamli imzo kalitlarini hisobga olish, saqlash va ulardan
foydalanish bo‘yicha zarur hujjatlarga:
– axborotlarni muhofaza qilish sohasida ish tajribasiga ega bo‘lgan
mutaxassislarga;
– mahfiy axborot saqlanishini ta’minlaydigan sharoitlarga ega bo‘lishi
kerak.

---

128
Elektron raqamli imzo vositalarini sertifikatsiyalash qonun hujjatlari-
da belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Ro‘yxatga olish markazining axborot tizimi belgilangan talab-
lariga muvofiq ruxsatsiz foydalanishdan muhofaza qilingan bo‘lishi
kerak.
Elektron raqamli imzo kalitlari sertifikatlarini berish tartibi. Elektron
raqamli imzo kalitlarining sertifikatlari yuridik va jismoniy shaxslarning
murojaatiga ko‘ra ro‘yxatga olish markazi tomonidan beriladi. Murojaat
qilgan shaxs elektron raqamli imzo kaliti sertifikatini ro‘yxatga olish va
uni olish uchun ro‘yxatga olish markazining ommaviy ofertasi bilan ol-
dindan tanishishi lozim.
Elektron raqamli imzo kaliti sertifikatini olish uchun murojaat qilgan
shaxs elektron raqamli imzo kaliti sertifikatini ro‘yxatga olish va uni olish
uchun imzolangan ariza taqdim etishi kerak. Imzolangan ariza ommaviy
ofertada belgilangan shartlarga rozilikdan dalolat beradi. Arizani ko‘rib
chiqish muddati besh ish kunidan oshmasligi kerak.
Elektron raqamli imzo kaliti sertifikatini ro‘yxatga olish va uni olish
uchun beriladigan ariza shakli hamda ro‘yxatga olish markazi tomonidan
yuridik va jismoniy shaxsga elektron raqamli imzo kaliti sertifikatini be-
rish, shuningdek, elektron raqamli imzo kalitlari sertifikatlari reestrini yuri-
tish uchun zarur bo‘lgan hujjatlar ro‘yxati ro‘yxatga olish markazi tomo-
nidan belgilanadi.
Ro‘yxatga olish markazida elektron raqamli imzo kalitlari sertifikat-
larini berish maqsadlariga muvofiq bo‘lmagan ma’lumotlarni so‘rab olish
taqiqlanadi.
Ariza berilgunga qadar ariza beruvchi elektron raqamli imzo kalitini
mustaqil yaratishi va uni ro‘yxatga olish uchun Ro‘yxatga olish markaziga
taqdim etishi mumkin.
Elektron raqamli imzoning ochiq va yopiq kalitlarini yaratish yuridik
va jismoniy shaxslarning arizasiga ko‘ra Ro‘yxatga olish markazi tomoni-
dan amalga oshirilishi mumkin.
Elektron raqamli imzoning ochiq va yopiq kalitlarini yaratishda
Ro‘yxatga olish markazi bir vaqtning o‘zida elektron raqamli imzo kaliti
sertifikatini berishi kerak.
Elektron raqamli imzo kalitining sertifikati elektron raqamli imzo
egasiga elektron hujjat shaklida va qog‘oz hujjat shaklida beriladi.
Yuridik va jismoniy shaxslar elektron raqamli imzoning bir nechta
kalitlariga ega bo‘lishi mumkin. Elektron raqamli imzo har bir kalitining
sertifikati belgilangan tartibda alohida ro‘yxatga olinadi.
Elektron raqamli imzo ochiq va yopiq kalitlarini yaratish, elektron

---

129
raqamli imzo kalitini ro‘yxatga olishga va elektron raqamli imzo kaliti ser-
tifikatini berish bo‘yicha xizmatlar pullik hisoblanadi.
Ko‘rsatiladigan pullik xizmatlar tarkibi va qiymati belgilangan tartib-
da shartnomaviy asosda belgilanadi.
Ro‘yxatga olish markazi o‘zi tomonidan yaratilgan elektron raqamli
imzo ochiq va yopiq kalitlari muhofaza qilinishini ta’minlashi lozim.
Elektron raqamli imzo kalitining sertifikatida quyidagilar ko‘rsatilishi
kerak:
– elektron raqamli imzoning egasi bo‘lgan jismoniy shaxsning famili-
yasi, ismi, otasining ismi;
– agar elektron raqamli imzoning egasi yuridik shaxsning vakili bo‘lsa,
shu yuridik shaxsning nomi;
– elektron raqamli imzoning tartib raqami va amal qilish muddati;
– elektron raqamli imzoning ochiq kaliti;
– elektron raqamli imzoning ochiq kalitidan foydalanishda yordam
berishi mumkin bo‘lgan elektron raqamli imzo vositalarining nomi;
– mazkur sertifikatni bergan Ro‘yxatga olish markazining nomi va
joylashgan manzili;
– elektron raqamli imzodan foydalanish maqsadlari to‘g‘risidagi
ma’lumotlar;
– elektron raqamli imzo kalitlari sertifikatlari reestrining elektron
manzili.
Elektron raqamli imzo egasi tashabbusi bilan elektron raqamli imzo
kaliti sertifikatiga boshqa ma’lumotlar ham kiritilishi mumkin.
Elektron raqamli imzo kaliti sertifikatining amal qilish muddati elek-
tron raqamli imzo ro‘yxatga olingan vaqtdan boshlab 12 oydan oshmasligi
kerak. Keyinchalik, elektron raqamli imzo kaliti sertifikatining amal qi-
lish muddati shartnoma bilan uzaytiriladi, biroq ikki martadan ortiq uzay-
tirilmaydi.
Elektron hujjat shaklidagi elektron raqamli imzo kalitining sertifikati
Ro‘yxatga olish markazi vakolatli shaxsining elektron raqamli imzosi bi-
lan tasdiqlanadi.
Qog‘oz hujjat shakldagi elektron raqamli imzo kalitining sertifikati ikki
nusxada rasmiylashtiriladi. Bunday sertifikatning har bir nusxasi Ro‘yxatga
olish markazining vakolatli shaxsi tomonidan imzolanishi va Ro‘yxatga
olish markazining muhri bilan tasdiqlanishi kerak. Elektron raqamli imzo
kalit sertifikatining bir nusxasi elektron raqamli imzo kalitining egasiga
beriladi, boshqa nusxasi esa Ro‘yxatga olish markazida saqlanadi. Ro‘yxatga
olish markazida saqlanadigan elektron raqamli imzo kaliti sertifikati nusxasi
elektron raqamli imzo egasi tomonidan imzolanishi kerak.

---

130
Elektron raqamli imzo kaliti sertifikatini berishda Ro‘yxatga olish
markazi tomonidan elektron raqamli imzo egasiga elektron raqamli im-
zodan foydalanishi va uni saqlash qoidalari to‘g‘risida, shuningdek, elek-
tron raqamli imzo egasining majburiyatlari va javobgarligi to‘g‘risida to‘liq
axborot berilishi kerak.
Elektron raqamli imzo kalitini ro‘yxatga olish elektron raqamli imzo
kaliti sertifikatini Ro‘yxatga olish markazining elektron raqamli imzo ka-
litlari sertifikatlari reestriga kiritish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Elektron raqamli imzo ochiq kalitlari foydalanuvchilariga elektron raqamli
imzo kalitlari sertifikatlari ko‘chirma nusxalarini berish. Ro‘yxatga olish
markazi yuridik va jismoniy shaxslarning murojaatlariga binoan elektron
hujjatlar shaklida yoki qog‘oz hujjatlar shaklida elektron raqamli imzo
kalitlari sertifikatlarining ko‘chirma nusxalarini berishi shart.
Yuridik va jismoniy shaxsga beriladigan qog‘oz 
H
ujjat shaklidagi elek-
tron raqamli imzo kaliti sertifikati ko‘chirma nusxasi Ro‘yxatga olish
markazining vakolatli shaxsi tomonidan imzolanishi va muhri bilan tas-
diqlanishi kerak.
Qog‘oz hujjat shaklidagi elektron raqamli imzo kalitining sertifikati
ko‘chirma nusxasi quyidagi majburiy rekvizitlarni o‘z ichiga oladi:
– elektron raqamli imzo kaliti sertifikatining seriyali tartib raqami;
– elektron raqamli imzo egasining identifikatsiya ma’lumotlari;
– elektron raqamli imzo kalitining sertifikati nashr etuvchisining iden-
tifikatsiya ma’lumotlari (Ro‘yxatga olish markazi vakolatli shaxsining ele-
ktron raqamli imzo kaliti sertifikatidan identifikatsiya ma’lumotlari);
Ro‘yxatga olish markazi vakolatli shaxsining elektron raqamli imzo
vositalari to‘g‘risida ma’lumotlar;
– elektron raqamli imzo egasining elektron raqamli imzo kaliti va uning
shakllantirilishi qoidalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
– elektron raqamli imzo kalitidan va elektron raqamli imzo kaliti ser-
tifikatidan foydalanish sohalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar;
– Ro‘xatga olish markazi vakolatli shaxsining o‘z qo‘li bilan qo‘ygan
imzosi;
– elektron raqamli imzo kaliti sertifikatining amal qilish muddati;
– Ro‘yxatga olish markazi muhri.
Elektron hujjatlar shaklidagi elektron raqamli imzo kalitlari ser-
tifikatlarining ko‘chirma nusxalarini berishga doir xizmatlar Ro‘yxatga olish
markazi tomonidan bepul ko‘rsatiladi.
Imzolangan qog‘oz hujjat shaklidagi elektron raqamli imzo elektron huj-
jatlar va sertifikatlari reestri. Imzolangan qog‘oz hujjat shaklidagi elektron
raqamli imzo elektron hujjatlar ko‘chirma nusxalarini tasdiqlash.

---

131
Qog‘oz hujjat shaklidagi elektron hujjatning tasdiqlangan ko‘chirma
nusxasida quyidagilar bo‘lishi kerak:
– elektron raqamli imzo;
– elektron hujjatni jo‘natuvchining – yuridik shaxsning nomi yoki
jismoniy shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi;
– elektron hujjatini jo‘natuvchining pochta manzili va elektron pochta
manzili;
– uning yaratilgan sanasi;
– Ro‘yxatga olish markazi vakolatli shaxsining o‘z qo‘li bilan qo‘ygan
imzosi;
– Ro‘yxatga olish markazi muhri.
Qog‘oz hujjat shaklidagi elektron hujjatning ko‘chirma nusxasi amaldagi
qonun hujjatlari talablariga va davlat standartlariga muvofiq bo‘lishi,
shuningdek, “Elektron hujjatning ko‘chirma nusxasi” majburiy belgisiga
ega bo‘lishi kerak.
Elektron raqamli imzo kalitlari sertifikatlari reestrini yuritish va ularni
saqlash tartibi. Kalitlar sertifikatlari reestri qog‘oz va elektron shaklda yuri-
tiladi, elektron raqamli imzodan foydalanuvchilar uchun uning elektron ver-
siyasiga kirish bemalol bo‘lishi kerak.
Ro‘yxatga olish markazi elektron raqamli imzo kalitlari sertifikatlari
reestri o‘z vaqtida yangilanib borilishini ta’minlashi shart. Reestrdagi
o‘zgartirishlar elektron raqamli imzo kaliti sertifikatini berish, to‘xtatib
turish va uning amal qilishini tiklash hamda uni bekor qilish vaqtidan
boshlab amalga oshirilishi kerak.
Reestrda elektron hujjatlar shaklida berilgan, amalda bo‘lgan, to‘xtatib
qo‘yilgan va bekor qilingan elektron raqamli imzo kalitlarining sertifikat-
lari bo‘lishi kerak.
Ro‘yxatga olish markazining kalitlar sertifikatlari reestrida elektron
raqamli imzo egasi to‘g‘risidagi quyidagi ma’lumotlar ko‘rsatiladi:
– elektron raqamli imzo egasining familiyasi, ismi va otasining ismi;
– pochta manzili;
– telefon-faks raqami;
– elektron pochta manzili;
– soliq to‘lovchining identifikatsiya raqami;
– elektron raqamli imzo kaliti sertifikati amal qilishini uzaytirish,
to‘xtatib turish va qayta tiklash, uni bekor qilish asosi va sanasi.
Ro‘yxatga olish markazida elektron hujjat shaklidagi elektron raqamli
imzo kaliti sertifikatini saqlash tartibi va muddati Ro‘yxatga olish marka-
zi va elektron raqamli imzo egasi o‘rtasida tuziladigan shartnomada belgi-
lanadi.

---

132
Nazorat savollari
1. Ro‘yxatga olish markazlarining asosiy funksiyalari va majburiyat-
larini ayting.
2. Ro‘yxatga olish markazlari faoliyatiga qo‘yiladigan asosiy talablarni
sanab chiqing.
3. Elektron raqamli imzo ochiq kalitlari foydalanuvchilariga elektron
raqamli imzo kalitlari qanday va qaysi hujjat asosida beriladi?
4. Imzolangan qog‘oz hujjat shaklidagi elektron raqamli imzo elektron
hujjatlar ko‘chirma nusxalarini tasdiqlash.
5. Elektron raqamli imzo kalitlari sertifikatlari reestrini yuritish va ularni
saqlash tartibi.
4.6. INNOVATSIYA SUBYEKTLARI FAOLIYATI
SAMARADORLIGINI ANIQLASH VA DAVLAT
TOMONIDAN QO‘LLAB-QUVVATLANISHI
Reja: 1. Innovatsiya subyektlari faoliyati samaradorligini aniqlash.
2. Innovatsion faoliyatning davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi.
Tayanch iboralar: qo‘llab-quvvatlash, asosiy prinsiplar, imtiyozlar va
rag‘batlantirish.
Innovatsiya subyektlari faoliyati samaradorligini aniqlash. Ilmiy ish-
lab chiqarish korxonalari yangi texnologiyani tatbiq etgan holda yangi, sifatli
mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalar asosini tashkil qiladi. Iqtisodiy
islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshishi esa, ko‘p jihatdan ushbu kor-
xonalar faoliyatini muayyan baholanishini ta’minlaydigan uslubiy va me-
todologik moslamalar qo‘llanilishiga bog‘liq. Shu munosabat bilan, ishlab
chiqarish korxonalarining moliya-xo‘jalik, innovatsiya va investitsiya faoli-
yatini tahlil qilish va baholash, bundan to‘g‘ri va foydali xulosalar chiqa-
rish, muammoning yechilishi yo‘llarini topish to‘g‘risidagi masalalar rivoj-
langan mamlakatlar, xususan
 
bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakat-
lar uchun muhim ahamiyatga ega.
Korxonalarning moliyaviy faoliyati tahlili uchun maxsus standart ko-
effitsientlar ishlatiladi. Buning uchun shu sohaning kuchli mutaxassisi
bo‘lish shart emas, eng muhimi, bu ma’lumotlardan to‘g‘ri va samarali
foydalanishni bilish zarur.
Moliyaviy ko‘rsatkichlar va ularning nisbatini ishlatish (koeffitsient-
lar)
 
uslubi yaxshi natijalar berishi mumkin. Koeffitsientlar tizimi korxo-
naning moliyaviy holati va ishlab chiqarish faoliyati natijalaridagi
o‘zgarishlarni ko‘rsatadi ularning o‘zgarish tarkibini va noaniqliklar, ta-

---

133
vakkalchiliklar keltirib chiqaradigan salbiy omillarni ko‘ra bilishga yor-
dam beradi.
Korxonaning faoliyati va uni tahlili juda ko‘p subyektlar: kreditorlar,
davlat boshqaruv organlari va raqobatdagi firma mutaxassislari uchun zarur.
Ammo ular o‘z maqsadlaridan kelib chiqib, faoliyatni baholashda har xil
nuqtai nazardan yondashadilar. Ularni ko‘proq korxonaning nafaqat
moliyaviy ko‘rsatkichlari, balkt uning moddiylashmagan, intellektual
mulklari, ilmiy salohiyati, innovatsion va investitsion aktivligi ko‘rsatkichlari
ham qiziqtiradi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini baholashga yo‘naltirilgan
usullari ularning mulk va faoliyat yuritish shakli hamda boshqa shunga
o‘xshash omillariga qarab har xil bo‘ladi. Quyida aksiyadorlik jamiyati
faoliyatini baholashni ko‘rib chiqamiz.
Korxona aksiyadorlari uchun asosiy narsa bu, kompaniyaning foyda
bilan faoliyat ko‘rsatishidir. Ularni yana foydaning qanday bo‘linishi, uning
qaysi qismi investitsiyalanayapti, qaysi qismi dividend holda to‘lanayapti
va hokazolar ham qiziqtiradi.
Korxonaning ikkita ko‘rsatkichi – aksiyalangan kapital va oddiy aksi-
yaga ko‘chirilgan toza foydasi, mulkdorlar investitsiyasining umuman foy-
daliligini ko‘rsatadi. Uchinchi ko‘rsatkich – bitta aksiyaga beriladigan foy-
da, hisobot davridagi investitsiya har bir bo‘lagining foydani olishdagi ish-
tirokini ko‘rsatadi.
Toza aksiyalangan kapitalning foyda normasi koeffitsientlarni tahlil
qilishda eng ko‘p ishlatiladigan ko‘rsatkich hisoblanadi. Foydaning yil
davomida hosil bo‘lishini hisobga olib, bu ko‘rsatkichni yilning oxirida-
gisi emas, balki uning o‘rtacha qiymati ko‘proq ishlatiladi.
Oddiy aksiyalarga nisbatan foyda me’yori asosan fondlar bozori tahl-
ilchilari uchungina zarur, chunki bu korxonaning “sog‘lomligi”ni
ko‘rsatadigan ko‘rsatkich hisoblanadi.
Korxona rahbarlari va aksiyadorlar uchun eng muhimi, bitta aksiyaga
kelayotgan foyda bo‘lib, shu sababli ham korxona faoliyatini strategik re-
jalashtirishda, maqsad va vazifalarni belgilashda ushbu ko‘rsatkich asos
qilib olinadi. Buning ustiga, shu ko‘rsatkichlar asosida mutaxassis-tah-
lilchilar kelajak faoliyatni rejalashtiradilar, solishtiradilar va korxonaning
“kuchayayotgan”lik yoki “kuchsizlanayotgan”lik omillarini aniqlaydilar.
Bozor ko‘rsatkichi qilib quyidagi ikkita koeffitsient, ya’ni: bitta aksiya
foydasini aksiyaning narxiga nisbati va aksiyalarning bozor narxini uning
balans narxiga nisbati olingan. Birinchi koeffitsient korxona faoliyati na-
tijalarini, kelajagini bozor tomondan qanday baholanganligini ko‘rsatadi,
shu asosda ko‘proq bozorda sotiladi. Koeffitsient faoliyat tarmog‘i va
kompaniyaning turiga qarab o‘zgaradi.
Ikkinchi koeffitsient esa, kompaniyaning to‘liq faoliyat natijalarini

---

134
berolmasligini hisobga olib, faqat solishtirish uchungina ishlatiladi, xolos.
Korxonalar faoliyatining kreditorlar, ssuda beruvchi firmalar tomonidan
baholanishi ham muhim ahamiyatga ega.
Kreditor yoki ssuda beruvchi muvaffqiyatli faoliyat ko‘rsatayotgan kor-
xonani mablag‘ bilan ta’minlab, o‘z maqsadlariga erishishga intiladi. Shu-
ning uchun kreditor uzoq yillarga qarz berayotganda korxona faoliyatida
kutilishi mumkin bo‘lgan to‘siqlarni, tavakkalchiliklarni diqqat bilan tahlil
qiladi. Bunday baholash kreditorni qanchalik himoyalanganligini va kor-
xonani qarz kapitaliga qanchalik bog‘liq ekanligini aniqlashga imkon beradi.
Yuqoridagi me’yoriy koeffitsientlar tizimi korxona rahbariyatining ishlab
chiqarishga ta’sir qiladigan qarorlariga asos bo‘ladigan tahlillar uchun ish-
latiladi.
Moliyaviy hisobot korxona faoliyatini baholashdagi asosiy hujjat
hisoblanadi. Odatda, tajribali auditorlar o‘z ishini faqat moliyaviy hiso-
botni o‘rganishdan boshlaydi, ularning korxonaning ilmiy-texnik salohiy-
ati yoki intellektual mulklari qiziqtirmaydi.
Tahlillardan shu narsa ko‘rinib turibdiki, bozor sharoitida korxonalar-
ning yaxshi faoliyat ko‘rsatishining asosiy omili innovatsiya bo‘lsa ham,
tahlil jarayonlarida e’tibor faqat quyidagilar bilan bog‘liq bo‘lgan
ko‘rsatkichlargagina qaratilmoqda:
– moliyaviy koeffitsientlar to‘plami;
– moliyaviy ko‘rsatkichlar;
– korxonaning o‘z kapitalidan foydasi;
– oddiy aksiyalarga nisbatan foydasi;
– bitta aksiyaga to‘g‘ri keladigan foyda;
– aksiyalarning bozor va balansli qiymatlari nisbati;
– o‘z-o‘zini qoplash koeffitsienti.
Shy munosabat bilan hozirgi kuchli raqobat sharoitida ilmiy ishlab
chiqarish korxonalari faoliyatini, ayniqsa, innovatsiya faoliyatini tahlil
qilishning yangi, samarali usullarini ishlab chiqish va joriy etish muhim
hisoblanadi.
Innovatsion faoliyatning davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi. Ilmiy
faoliyat davlat siyosatining an’anaviy yo‘nalishi bo‘lib hisoblanadi. Gap
shundaki, maqsadi foyda olish bo‘lgan ilmiy g‘oyalarni bevosita to‘g‘ridan-
to‘g‘ri xo‘jalik faoliyatiga qo‘llash mumkin emas. Shu sababli korxona va
kompaniyalar tadqiqotlarni moliyaviy ta’minlashda ehtiyotkor bo‘ladilar,
vaholangki, ularning natijalaridan manfaatdordirlar. Hozirgi zamon sharoitida
biznesni innovatsion jarayonning muhim resurslaridan biri bo‘lgan – ilmiy
g‘oyalar va bilimlar bilan ta’minlash funksiyasini o‘z gardaniga oladi. Xud-
di shuning uchun ham yetakchi davlatlarning rasmiy hujjatlarida ilmiy-texnik
taraqqiyot yagona zanjir sifatida ko‘riladi: ilmiy g‘oyalar va ishlab chiqil-
malar – innovatsion biznes – keng ko‘lamli foydalanish (qo‘llash).

---

135
MDHning boshqa davlatlari kabi bozor iqtisodiyoti bilan bog‘liq bo‘lgan
islohotlarni amalga oshirayotgan O‘zbekistonimiz uchun ham ilm va texni-
ka doirasini davlat tomonidan boshqarishning oqilona shakllarini ishlab chi-
qish muhim ahamiyatga egadir. Chunki ITT iqtisodiy o‘sishning asosiy
manbasi bo‘lib hisoblanadi.
4.6-chizma. Ilmiy va innovatsion faoliyatning davlat tomonidan quvvatlanish
ko‘rinishlari.
 Budjetdan to‘g‘ri moliyalashtirish
Yakka ixtirochilar va kichik tadqiqotchi
korxonalarga foizsiz bank ssudalarini berish
Yakka ixtirochilar uchun davlat patent to‘lovlarini kamaytirish
Jihozlarni tezkor amortizatsiya qilish huquqi
H
U
K
U
M
A
T
A. Ilmiy faoliyatning davlat tomonidan quvvatlanish ko‘rinishlari.
 Budjetdan to‘g‘ri moliyalashtirish
Ilmiy ishlab chiqilmalarni sotishdan olinadigan
foydani imtiyozli soliqqa tortish
Ilmiy tashkilotlarga tegishli bo‘lgan mulk va yerga soliq
to‘lashdan ozod qilish
Ilmiy ishlab chiqilmalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan
ilmiy tashkilotlarning olib kirilayotgan
mulkiga import bojxona to‘lovlaridan ozod qilish
H
U
K
U
M
A
T
 B. Innovatsion faoliyatning davlat tomonidan quvvatlanishi
ko‘rinishlari.
Resurslarni tejovchi ixtirolar  bo‘yicha patent to‘lovlarini
muddatini uzaytirish
Resurslarni tejovchi ixtirolar  bo‘yicha patent to‘lovlarini
muddatini uzaytirish
 Texnopolis va texnoparklar yaratish tarmog‘ini moliyalashtirish

---

136
Jahon yetakchi davlatlari ilmiy va innovatsion siyosatining maqsadlari
bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
– mamlakat iqtisodiyotining o‘sishida ilm va texnika ulushini oshirish;
– moddiy ishlab chiqarishda progressiv o‘zgarishlarni ta’minlash;
– jahon bozorida milliy mahsulotimizning raqobatbardoshligini oshirish;
– mamlakat xavfsizligi va mudofaa qobiliyatini mustahkamlash;
– ekologik muhitni yaxshilash;
– mavjud ilmiy maktablarni saqlash va rivojlantirish.
Davlat o‘z siyosatining maqsadlarini aniqlash bilan bir vaqtda prinsip-
lar va bu siyosatni amalga oshirish mexanizmini ham ishlab chiqadi. Bu
prinsiplar mamlakatda shakllangan xo‘jalik tizimi va davlat institutlarining
iqtisodiy faoliyatiga ta’sirining chuqurligiga bog‘liqdir. Ilmiy va innovatsion
faoliyatni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishining shakllangan mexa-
nizmi chizmada keltirilgan.
Ilmiy va innovatsion faoliyatda davlat siyosatining asosiy prinsiplariga
quyidagilar kiradi:
– ilmiy va ilmiy-texnik ijodning erkinligi;
– intellektual mulkning huquqiy hisoblanishi;
– ilmiy, ilmiy-texnik faoliyat va ta’lim integratsiyasi;
– ilm va texnika sohasida raqobatni quvvltlash;
– ilmiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlarida resurslarni konsentrat-
siyalash;
– ilmiy, ilmiy-texnik va innovatsion faoliyatda ishbilarmonlikni
rag‘batlantirish;
4.6-chizmada jahonning rivojlangan mamlakatlarida ilmiy va innovat-
sion faoliyatning davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishning shakllari kel-
tirilgan.
Jahon amaliyotida quvvatlash darajasi va shakllari bo‘yicha quyidagi
ko‘rinishlarda bo‘ladi:
– faol aralashish davlat strategiyasi;
– nomarkazlashgan;
– aralash.
Respublikamizda xorijiy sarmoyalarni jalb etish tadbirlarini amalga oshi-
rishda quyidagi tamoyillarga asoslanadi. Birinchidan, tashqi iqtisodiy faoli-
yatni yanada erkinlashtirish sohasida aniq maqsadni ko‘zlab siyosat yurgi-
zish; ikkinchidan, respublika iqtisodiyotiga bevosita kapital mablag‘ni jalb
etishni ta’minlaydigan huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoit-
larni tobora takomillashtirish; uchinchidan, respublikaga jahon darajasida-
gi texnologiyani yetkazib berayotgan, xalq xo‘jaligining zamonaviy tarkibi-
ni vujudga keltirishda ko‘maklashayotgan xorijiy sarmoyadorlarga nisbatan
eshiklarni ochib qo‘yish siyosatini izchillik bilan o‘tkazish; to‘rtinchidan,
mablag‘larni respublika mustaqilligini ta’minlaydigan va raqobatbardosh

---

137
mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan eng muhim ustuvor
yo‘nalishlarda jamlash; respublikada xorijiy imtiyozlarning keng tizimini
vujudga keltirgan xorijiy sarmoyadorlar uchun imtiyozli soliq joriy etilgan.
Amaldagi imtiyozlar va rag‘batlantirish omillari tizimida:
– ishlab chiqarish hajmida tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksporti kamida
30 foizni tashkil etadigan korxonalarga, mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar,
foyda solig‘ini amaldagi stavkalardan ikki barobar kamroq to‘lash huquqini
berish;
– Respublika davlat investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo‘yicha
soliqlar to‘lashdan besh yil muddatga ozod etish;
– xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar daromadining ishlab
chiqarishni kengaytirishga va texnologiyani yangilashga sarflanadigan qis-
midan soliq olmaslik;
– o‘zi ishlab chiqargan mahsulotni ruxsatnomasiz bemalol chetga olib
ketish;
– O‘zbekiston hududida qo‘shma korxonalarning va faqat xorijiy sar-
moya bilan ishlaydigan korxonalarning ustav fondiga hissa qo‘shish uchun
mol-mulkni chetdan boj to‘lovlarsiz olib kirish;
– jismoniy va yuridik shaxslarning, jumladan, ajnabiylarning davlat
mulkini xususiylashtirish jarayonida, shu jumladan, ko‘chmas mulkning keng
miqyosda sotilishida bemalol ishtirok etishlarini ta’minlash;
– investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun yer uchastkalaridan
foydalanish va ularni tasarruf etish huquqini tanlov asosida sotib olish ko‘zda
tutilgan.
O‘zbekiston investitsiyalarni o‘zaro himoya qilish to‘g‘risida Germaniya,
Turkiya, Misr, Indoneziya, Malayziya, Pokiston, Finlyandiya, Koreya,
AQSH, Fransiya kabi 20 taga yaqin davlatlar bilan bitimlar imzoladi.
O‘zbekiston hukumati Kanada, Xitoy, Turkiya, Gollandiya, Germani-
ya, Shveytsariyaning banklari va firmalari bilan 2 mlrd. AQSH dollariga
yaqin summada hukumatlararo qirqqa yaqin yirik kredit bitimi tuzdi va hozir
bu bitimlarga amal qilmoqda.
Nazorat savollari
1. Innovatsiya jarayonidagi muhim natijaviy ko‘rsatkichlarni sanab bering?
2. Innovatsion faoliyatning davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi.
3. Jahon yetakchi davlatlari ilmiy va innovatsion siyosatining maqsad-
lari bo‘lib nimalar hisoblanadi?
4. Ilmiy va innovatsion faoliyatda davlat siyosatining asosiy prinsipla-
riga nimalar kiradi?
5. Amaldagi imtiyozlar va rag‘batlantirish omillarini ayting.

---

138
ADABIYOTLAR
1. Abdullaev A., Abduhakimov M. Sifat menejmenti tizimi: samarali
tatbiq etish. «Hamkor». 2005-y. 21 apr. 6-b.
2.  Abdullaev B. Innovatsiya jarayonida xorij tajribasi imkoniyatlari.
O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi. ¹4–5 2001-y. 55–56-b.
3. Abdullaev B., Abduraimov I. Innovatsiya subyektlari faoliyati sama-
radorligini aniqlash. «Bozor, pul va kredit». ¹9 2005, 66–69-b.
4. Àíüøèí Â.Ì. è äð. Èííîâàöèîííûé ìåíåäæìåíò. Ì. «Äåëî»
2003 ã. ñ.482.
5.  Áîçîðîâ Ð. Àêòèâèçàöèÿ èííîâàöèîííîé äåÿòåëüíîñòè â
ñòðîèòåëüíîé îòðàñëè. Ìàãèñòåðñêàÿ äèññåðòàöèÿ. ÒÀÑÈ, 2004 ã.
6. Ãåð÷èêîâà È.Í. Ìåíåäæìåíò. Þíèòè, 1995 ã.
7. Èííîâàöèîííûé ìåíåäæìåíò. Ó÷åáíîå ïîñîáèå. Ðåäàêöèîííàÿ
ãðóïïà Ãîí÷àðåíêî Ë.Ï. è äð. -Ì.: ÊÍÎÐÓÑ, 2005 ã. ñ.544.
8. Karimov I. A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk ke-
lajakka ishonchdir. T: – «O‘zbekiston», 2000.
9. Ìàêñèìöîâ Â.À. Ìåíåäæìåíò.Àêàëèñ, 1998 ã.
10. Ìåäûíñêèé Â.Ã. Èííîâàöèîííûé ìåíåäæìåíò. Ó÷åáíèê. -Ì.:
Èíôðà-Ì, 2005 ã. ñ.295.
11. Ìåíåäæìåíò îðãàíèçàöèè. Ì. Èíôðà, 1996 ã.
12. Ìåíåäæìåíò è ðûíîê. Ãåðìàíñêàÿ ìîäåëü. Ì, Áåê. 1995 ã.
13.  Ìóõàìåäüÿðîâ À.Ì. Èííîâàöèîííûé ìåíåäæìåíò. Ó÷åáíîå
ïîñîáèå. -Ì.: Èíôðà-Ì, 2005 ã. ñ.127.
14. Óïðàâëåíèå ïðîöåññîì íîâîââåäåíèé â êàïèòàëèñòè÷åñêîé
ôèðìå. Ì. 1995 ã.
15. Óñòèíîâ Â.À. «Óïðàâëåíèå èííîâàöèîííîé  äåÿòåëüíîñòüþ.
Ì. ÃÀÓ. 1995 ã.
16. Óòêèí Ý.À. «Èííîâàöèîííûé ìåíåäæìåíò». Ì. Àðòèÿ. 1996 ã.

---

139
17.  Ïîðøíåâ À.Ã. «Óïðàâëåíèå èííîâàöèÿìè â óñëîâèÿõ
ïåðåõîäíîãî ïåðèîäà ê ðûíêó». Ì. Ìåãàïîëèñ, 1993 ã.
18. Ñàíòî Á. «Èííîâàöèè êàê ñðåäñòâî ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ».
Ì. Ïðîãðåññ. 1990 ã.
19. Ñàíòîëàéíåí Ò., Áîóëàéíåí Ý. Óïðàâëåíèå ïî ðåçóëüòàòàì.
Ì. Ïðîãðåññ. 1993
20. G‘ulomov S. S. va b. Investitsion loyihalarning tahlili. T. 1998-y.
21. O‘zR Prezidentining 2002-yil 20-fevraldagi «Ilmiy-tadqiqot faoli-
yatini tashkil etishni takomillashtirish to‘g‘risida»gi PF-3029-sonli Far-
moni.
22. O‘zR VMning 2002-yil 4-martdagi «Ilmiy-tadqiqot faoliyatini
tashkil etishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 77-son qarori.
23. O‘zbekiston iqtisodiyoti. Analitik to‘plam. 2004-y. SISM.
24. «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi
qonuni.
25. Õîâåð Â. Kaê äåëàò áèçíåñ â Åâðîïå. M. Progress. 1992 ã.
26. www. econ-profi. ru.
27. www. binec. ru.
28. www. bistrast. ru.
29. www. siora. ru.

---

140
ILOVALAR
1-ilova.
“Fundamental tadqiqot loyihasi” ilmiy tadqiqotlar tanlovida
ishtirok etishga talablar
Tanlovda ishtirok etish uchun hujjatlar ro‘yxati:
– loyiha to‘g‘risida ma’lumot;
– loyiha rahbari va loyihaning asosiy ijrochilari to‘g‘risida ma’lumot;
– loyiha bajariladigan va moliyalashtirish amalga oshiriladigan tashkilot
to‘g‘risida ma’lumot;
– loyihaning ish dasturi;
– loyihani birinchi yilda bajarishga sarf bo‘ladigan xarajatlar smetasi;
– ijrochi tashkilotlar Ilmiy yoki ilmiy-texnik kengashlarining loyihaga
bergan xulosasi.
Loyiha to‘g‘risida ma’lumot va loyihaning ish dasturlari ikkinchi nus-
xalari anonim holda, imzolarsiz tayyorlangan bo‘lishi kerak. Ushbu nus-
xalarda patentlar, ilmiy maqolalar (jurnalning nomi, soni va sanasi, nashr
etilgan joyi ko‘rsatilgan holda), monografiyalar, darsliklar, o‘quv
qo‘llanmalari va boshqalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar mualliflarning ismi-
sharifi ko‘rsatilmagan holda keltirilishi lozim.
 Loyiha to‘g‘risida ma’lumot:
– loyihaning nomi;
– tanlov turi (fundamental tadqiqotlar);
– dasturning nomi;
– ilm-fan sohasi;
– ilmiy yo‘nalishning shifri va nomi (“Ilmiy yo‘nalishlar klassifika-
tori” bo‘yicha);
– kalit so‘zlar (loyihani to‘la tavsiflovchi, 15 tadan ko‘p bo‘lmagan
hamda vergul bilan ajratilgan, ayrim so‘zlar va so‘z birikmalari);
– annotatsiya (bir betdan oshmasligi lozim) – loyihaning qisqacha
mazmuni va uni amalga oshirishning asosiy bosqilari;
– loyihada, ilmiy rahbarni ham hisobga olgan holda, ishtirok etadi-
gan asosiy ijrochilar soni (raqamda ko‘rsatiladi);
– loyihani bajarish muddatlari (boshlanish yili – yakunlash yili).
Loyiha rahbari va loyihaning asosiy ijrochilari to‘g‘risida ma’lumot:

---

141
– familiyasi, ismi va otasining ismi (to‘liq). Tug‘ilgan sanasi (raqam-
lar bilan – kuni, oyi, yili);
– ilmiy darajasi (to‘liq) va ilmiy daraja berilgan yili. Ilmiy unvoni va
berilgan yili;
– asosiy ish joyi – tashkilotning to‘lov hujjatlarida keltirilgan to‘liq
nomi. Tashkilotning rasmiy qabul qilingan qisqa nomi;
– ilmiy qiziqishlar sohasi (“Ilmiy yo‘nalishlar klassifikatori” bo‘yicha).
Kalit so‘zlar (15 tadan ko‘p bo‘lmagan hamda vergul bilan ajratilgan, ayrim
so‘zlar va so‘z birikmalari);
– ilmiy maqolalarining umumiy soni (ma’ruza tezislari bilan birga);
– uy manzilgohi (pochta indeksi, viloyat, shahar, tuman va ko‘cha
nomi, uy raqami, uy va ish telefonlari (qavs ichida shahar kodi ko‘rsatilgan
holda), E-mail.
Loyiha bajariladigan va uni moliyalashtirish amalga oshiriladigan
tashkilot to‘g‘risida ma’lumot:
– tashkilotning to‘lov hujjatlarida keltirilgan to‘liq nomi;
– tashkilotning rasmiy qabul qilingan qisqa nomi;
– qaysi vazirlik yoki idora tasarrufida ekanligi ko‘rsatiladi;
– joylashgan manzili (pochta indeksi, viloyat, shahar, tuman va ko‘cha
nomi, uy raqami);
– tashkilot rahbarining telefonlari (qavs ichida shahar kodi ko‘rsatilgan
holda);
– tashkilot buxgalteriyasining telefonlari;
– tashkilot faksi; E-mail. Tashkilotning Bank rekvizitlari.
2-ilova.
«Amaliy ilmiy tadqiqotlar loyihasi»
tanlovida ishtirok etishga talablar
Loyiha hujjatlari ro‘yhati: loyiha to‘g‘risida ma’lumot; loyiha rahbari
va loyihaning asosiy ijrochilari to‘g‘risida ma’lumot; loyiha bajariladigan
va moliyalashtirish amalga oshiriladigan tashkilot to‘g‘risida ma’lumot;
loyihaning ish dasturi; loyihani birinchi yilda bajarishga sarf bo‘ladigan
xarajatlar smetasi; ijrochi tashkilotlar. Ilmiy yoki ilmiy-texnik kengash-
larining loyihaga bergan xulosasi.
 Loyiha to‘g‘risida ma’lumot va loyihaning ish dasturi anonim holda
ikkinchi nusxasi keltiriladi, u imzolarsiz tayyorlangan bo‘lishi kerak, hamda
patentlar, ilmiy maqolalar (jurnaling nomi, soni va sanasi, nashr etilgan
joyi ko‘rsatilgan holda), monografiyalar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari
va boshqalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar mualliflarning ismi-sharifi
ko‘rsatilmagan holda keltirilishi lozim.

---

142
 Loyiha to‘g‘risida ma’lumot:
– loyihaning nomi;
– tanlov turi (amaliy tadqiqotlar);
– dasturning nomi;
– ilm-fan sohasi;
– ilmiy yo‘nalishning shifri va nomi (“Ilmiy yo‘nalishlar klassifika-
tori” bo‘yicha);
– kalit so‘zlar (loyihani to‘la tavsiflovchi, 15 tadan ko‘p bo‘lmagan
hamda vergul bilan ajratilgan, ayrim so‘zlar va so‘z birikmalari);
– annotatsiya (bir betdan oshmasligi lozim) – loyihaning qisqacha
mazmuni va uni amalga oshirishning asosiy bosqichlari;
– loyihada, ilmiy rahbarni ham hisobga olgan holda, ishtirok etadi-
gan asosiy ijrochilar soni (raqamda ko‘rsatiladi);
– loyihani bajarish muddatlari (boshlanish yili – yakunlash yili).
 Loyiha rahbari va loyihaning asosiy ijrochilari to‘g‘risida ma’lumot:
– familiyasi, ismi va otasining ismi (to‘liq). Tug‘ilgan sanasi (raqam-
lar bilan – kuni, oyi, yili);
– Ilmiy darajasi (to‘liq) va ilmiy daraja berilgan yili. Ilmiy unvoni va
berilgan yili;
– asosiy ish joyi – tashkilotning to‘lov hujjatlarida keltirilgan to‘liq
nomi. Tashkilotning rasmiy qabul qilingan qisqa nomi;
– ilmiy qiziqishlar sohasi (“Ilmiy yo‘nalishlar klassifikatori” bo‘yicha).
Kalit so‘zlar (15 tadan ko‘p bo‘lmagan hamda vergul bilan ajratilgan, ayrim
so‘zlar va so‘z birikmalari);
– ilmiy maqolalarining umumiy soni (ma’ruza tezislari bilan birga);
– uy manzilgohi (pochta indeksi, viloyat, shahar, tuman va ko‘cha
nomi, uy raqami, uy va ish telefonlari (qavs ichida shahar kodi ko‘rsatilgan
holda), E-mail.
Loyiha bajariladigan va uni moliyalashtirish amalga oshiriladigan
tashkilot to‘g‘risida ma’lumot:
– tashkilotning to‘lov hujjatlarida keltirilgan to‘liq nomi;
– tashkilotning rasmiy qabul qilingan qisqa nomi;
– qaysi vazirlik yoki idora tasarrufida ekanligi ko‘rsatiladi;
– joylashgan manzili (pochta indeksi, viloyat, shahar, tuman va ko‘cha
nomi, uy raqami);
– tashkilot rahbarining telefonlari (qavs ichida shahar kodi ko‘rsatilgan
holda);
– tashkilot buxgalteriyasining telefonlari;
– tashkilot faksi; E-mail.

---

143
GLASSORIY (Izohli so‘zlar)
Innovatsion menejment
 – bu turli darajadagi obyektlar va ushbu obyekt-
lardagi innovatsion maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan yangiliklarni ish-
lanma jarayonini va tatbiq etishni boshqarish, tashkil qilish, rejalashtirish,
mativatsiya va nazoratdir;
strategiya
 – o‘zi grekcha strategia so‘zidan olingan bo‘lib, stratos –
armiya va ago – yetaklovchi ma’nosini bildiradi;
strategiya 
– harbiy san’atning oliy qismi bo‘lib, harbiy sohada jang qilish
qoidalarini va jang xarakterini, rejalashtirishning nazariy asoslarini tahlil
qilishni, harbiy operatsiyalarga tayyorgarlikni va olib borishni o‘rgatadi;
investitsiya
 – korxona asosiy vositalarini ishlab chiqarishga jalb qilish-
ga (saqlab qolish va kengaytirishga) yo‘naltirilgan pul vositalari, xarajatlar,
investitsiyalash, ya’ni yerga, inshootlarga, ishlab chiqarishga pul vositalarini
qo‘yish, korxona ishlab chiqarishining uzluksizligini ta’minlash va kengay-
tirish orqali korxona foydasini ortirishga qaratilgan;
innovatsion korxona (firma, kompaniya) – ITTKI natijalarini tatbiq
qiluvchi va ishlab chiqarishni texnologik tayyorlovchi ixtisoslashgan vosi-
tachi shaxs;
innovatika
 – innovatsion jarayon rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganuvchi
fan sohasi;
injiniring – loyiha, maslahat, yuritish bosqichi va boshqaruv faoliya-
tidir;
texnologik injiniring
 – buyurtmachiga texnologiya taklifi, energiya, trans-
port loyihalarini ishlanmalari va ularni yutish;
reinjiniring innovatsiya
 – tadbirkorlik faoliyatida ishlab chiqarish va
innovatsiyani tatbiq etishni qayta qurishdagi muhandislik-maslahat xizmati;
eksplerentnaya
 (pionernaya) – bozorning eski segmentlarini yangi yoki
radikal o‘zgarishga yangiliklar tamoyili asosida almashtirish;
brandmauer
 – ikki va ko‘p sonli tarmoqda dastur ta’minoti va vositalar
majmuasi hamda xavfsizlik boshqaruvining markaziy maskani;
imij
 – xo‘jalik yurituvchi subyektlar va fuqarolar haqida insonlar on-
gida va tasavvuridagi yuqori saviyalilik va mavqe tassuroti jamlanmasi;
merjer
 – korxonani kuchli kompaniya tomonidan yutib yuborilishi;
imitatsiya
 – nimagadir, kimgadir yaqinlashish yoki jipslashish;
adaptivlik
 – tizimni o‘zgarishlarga moslashtirish, masalan, ishlab chiqa-
rish apparatlarini yangi texnika va texnologiyaga moslashtirish, xodimlarni
innovatsion, tashkiliy va boshqa o‘zgarishlarga adaptivlash.

---

R. I. GIMUSH,   F. M. MATMURODOV
INNOVATSION MENEJMENT
O‘QUV QO‘LLANMA
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi iqtisodiyot
oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etadi
Nashr uchun mas’ul M. Tursunova
Muharrir  Q. Qayumov
Texnik muharrir A. Berdiyeva
Musahhih  H. Zokirova
Sahifalovchi Z. Boltayev
O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti.
100029, Toshkent shahri, Movarounnahr ko‘chasi, 29-uy.
Tel: [phone]; faks: 239-88-61.
Bosishga ruxsat etildi: 31.07.2008. «Tayms» garniturasi. Ofset usulida chop etildi.
Qog‘oz bichimi 60õ84 
1
/
16
. Shartli bosma tabog‘i 10,0. Nashr bosma tabog‘i  9,0.
Adadi  1000 nusxa. Buyurtma ¹ . Bahosi shartnoma asosida.
«AVTO-NASHR» bosmaxonasida chop etildi.
Manzil: Toshkent sh., 8-mart ko‘chasi, 57-uy.