Islom dini, uning asosiy manbalari: Qur’oni karim va hadisshunoslik tarixidan xabardor bо‘lish mavzuning mohiyatini chuqur tushunib olishga yaqindan yordam beradi. Mazkur holatni hisobga olib, avvalo, Islom va uning manbalari haqida qisqa bо‘lsa-da ma’lumot berishni lozim topdik. Zero, о‘ylaymizki bu kitobxonlar uchun foydadan holi emas degan umiddamiz. Islom dini kо‘p xalqlar orasida keng tarqalgan jahon dinlaridandir. Bu dinga e’tiqod etuvchilar – musulmonlar jahonda qariyb 1 milliard 315 million kishini tashkil etadi. “Islom” sо‘zi arabcha bо‘lib “xudoga о‘zini topshirish”, “itoat”, “bо‘ysunish” ma’nosini bildiradi. Shundan bu dinga ishonuvchilar – “Muslim” deb ataladi. Uning kо‘pchilik shakli “muslimun” bо‘lib, о‘zbeklarda “musulmon”, qirg‘iz va qozoqlarda “musurmon” deb ataladi. Islom dini Arabiston yarim orolida VI asrning oxiri va VII asrning boshlarida kelib chiqqan.Uning asoschisi payg‘ambar Muhammad (570-632) Makkada Quraysh qabilasiga mansub bо‘lgan Xoshimiylar xonadonida tug‘ilgan. U 609-610 yillarda Makkada yakka xudoga e’tiqod qilish tg‘g‘risida targ‘ibot boshlagan. Ammo zodagonlarning qarshiligiga uchragach, 622 yilda о‘z tarafdorlari bilan Madina (Yasrib)ga kо‘chadi (arabcha hijrat qiladi). Shu yildan musulmonlarning hijriy yil hisobi boshlanadi. 630 yilga kelib Makka ham musulmonlar qо‘liga о‘tadi va musulmon davlati shakllanadi. Muhammad vafotidan keyin bu davlatni uning о‘rinbosarlari, ya’ni noiblari (xalifalar) boshqaradilar. Shu munosabat bilan musulmonlar davlati tarixda “Arab xalifaligi” deb nom olgan. Islom diniy ta’limotining asoslari – Qur’on va hadis tо‘plamlarida, shuningdek, VIII-XII asrlar davomida vujudga kelgan ilohiyot adabiyotlarida о‘z ifodasini topgan. Qur’on – arabcha о‘qimoq, qiroat qilmoq, jamlash ma’nolarini bildiradi. Bu muqaddas kitob yer yuzi musulmonlarining dasturulamali, diniy ahkomlar manbai, asosiy muqaddas kitobi.
Qur’oni karim ilohiy kitob bо‘lib, u farishta Jabroil alayhissalom tomonidan 610-622 yillarda Makkada, 622-632 yillarda Madinada, jami 23 yil mobaynida nozil etilgan. Muhammad alayhissalom Qur’on oyatlarini farishta Jabroildan eshitib yod olar edilar. Keyin boshqa musulmonlar u kishidan eshitib yodlab olishardi. Ayni paytda yozishni biladigan sahobalar jumladan, Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali, Zayd ibn Sobit, Ubay ibn Ka’b (r.a.) kabi sahobalar oyatlarni yod olish bilan birga, ularni xurmo daraxtining pо‘stlog‘iga, yapaloq toshlarga, katta suyaklarga, teriga, qog‘oz va shunga о‘xshash narsalarga Qur’on oyatlarini yozib borganlar. Payg‘ambar alayhissalom ularga yangi tushgan oyat qaysi suradan ekani va qayerda turishi lozimligini kо‘rsatib turganlar. Muhammad alayhissalom hayotlik vaqtlarida, yana vahiy tushib qolar degan maqsadda Qur’on jamlab kitob shakliga keltirilmagan. U kishining vafotlaridan keyin Qur’on kishilarning qalbida, xotirasida va yozuvlarda saqlanib qoldi. Payg‘ambar vafotlaridan sо‘ng rо‘y bergan g‘alayonlarning birida Qur’onni tо‘liq yod olgan kо‘plab qorilar shahid bо‘ldilar Shunda Hazrati Umar (r.a.) Hazrati Abu Bakr(r.a.)ga qorilar о‘lib ketaversa, Qur’onga zarar yetishi mumkin, shuning uchun uni kitob shakligi keltirib, jamlab qо‘yish kerak degan maslahatni berdi. Abu Bakr (r.a.) Zayd ibn Sobit (r.a.) ismli sahobani chaqirib, bu ishni amalga oshirishni topshirdi. Usmon (r.a.) о‘zlariga bir dona mushab olib qoldilar. Keyinchalik nusha kо‘chirish yо‘lga qо‘yilishi jarayonida faqatgina Usmon davrida yozilgan nushalarga suyanish joriy bо‘ldi. Shunday qilib, Qur’on matnining ham yozuv, ham uslubiy bir xilligi saqlanib qoldi. Hazrati Usmon qо‘lida qolgan Qur’oni karimning nushasi hozirda О‘zbekiston musulmonlar idorasi qoshidagi kutubxonada saqlab kelinmoqda. Qur’oni karimning bunday noyob nushasi yurtimizda bо‘lishi Allohning bizning yurtimizga bо‘lgan inoyati deb bilmoq lozim. Qur’oni karim 114 sura va 6666 oyatdan iborat.
Mustaqillik sharofati bilan dinga berilgan erkinlik tufayli turli marosimlarimiz Qur’oni karim tilovatlari bilan boshlanmoqda. Bu о‘tmishda bir orzu edi, xolos.
Ilohiyotda Islom dini uch elementdan – iymon, Islom, ehsondan iborat deb etirof etilgan. Iymon talablari 7 ta aqidani – Allohga, farishtalarga, muqaddas kitoblarga, payg‘ambarlarga, oxirat kuniga, taqdirning ilohiyligiga va о‘lgandan keyin tirilishga ishonish talablarini о‘z ichiga oladi. Islom talablariga, ya’ni din asoslari – arkon ad-din deb nom olgan 5 ta amaliy marosimchilik talablari kiradi. Bular – kalima keltirish, namoz о‘qish, rо‘za tutish, zakot berish va imkoniyati topilsa Haj qilish talablari. Ehson aqidalarga sidqidildan ishonish va marosimlarni ado etishdir.
Islomning kishilar ongi va turmush tarziga ta’sir etishi, ular hayotidan mustahkam о‘rin olishini ta’minlovchi diniy marosimchilik – xatna, ramazon hayiti, qurbonlik va qurbon hayiti, mavlud, ashuro va boshqalar ham shakllangan. Bundan tashqari, mahalliy halqlarda islomgacha mavjud bо‘lgan urf-odatlar, jumladan kinna soldirish, fol ochirish, dam soldirish, muqaddas joylarga, avliyolarga sig‘inish kabi odatlar ham islom marosimlariga moslashib ketgan.
Islom ma’naviyatining qirralari rango-rang va mohiyatan terandir.
Qur’oni karim oyatlarida, avvalo insonning yer yuzida xalifa ekanligining bir necha qayta ta’kidlanishi islom ma’naviyatining eng ulug‘ qadriyatlaridandir. Qur’oni karimning juda kо‘p oyatlarida insonning aziz va mukarram qilib yaratilgani, unga yeru osmondagi barcha narsalar bо‘ysundirib qо‘yilganligi alohida uqtirib о‘tiladi.
Hadislar Islom dinida Qur’ondan keyingi muqaddas manba. Hadislar tо‘plami “sunnat” deb ataladi. Hadisi shariflarda Muhammad alayhissalomning sо‘zlari, qilgan ish faoliyatlari va sahobalar tomonidan amalga oshirilgan ishlarga munosabatlari bayon etilgan.
Islomda ota-onaga mehr-muhabbat, g‘amxо‘rlik, farzand tarbiyasi va oilaga sadoqat masalalariga alohida e’tibor berilgan. Kishilarni yaxshilik qilish, savob ishlarga qо‘l urish, insofli-diyonatli, vijdonli bо‘lish, mehr-shafqatlilik, tо‘g‘rilik, rostgо‘ylik, sofdil bо‘lish, birodarga yordam berish, kamtarlikka chaqirish g‘oyalari ilgari surilgan.
Qur’oni karim va hadislarda har bir inson uchun zarur bо‘lgan hayotidan ma’mun bо‘lib yashash-shukronalik va sabrli bо‘lish masalalariga ham alohida ahamiyat berilgan. Shukronalik va sabr ham inson ma’naviyligining muhim jihatlaridan biridir. Ularning mazmun-mohiyatini bilib olish har birimiz uchun zarur. Qur’oni karimda Alloh bu dunyoda insoniyatni behisob ne’matlar bilan rizqlantirgani, uning sanog‘iga yetib bо‘lmasligi haqida shunday bayon qilingan:
“Sizlarga barcha sо‘ragan narsalaringizdan ato etdi. Agar Allohning bergan ne’matini sanasangizlar, sanog‘iga yetolmaysiz. Haqiqatan, inson о‘ta zolim va juda noshukrdir”.
Yuqorida sanab о‘tganlarimiz moddiy ne’matlar jumlasiga kiradi. Ma’naviy ne’matlar esa imon, aql, hurriyat, tinchlik kabi kо‘zga bevosita kо‘rinmaydigan, ammo qalb kо‘zi bilan ilg‘ab olinadigan moddiy ne’matlarga qaraganda inson uchun ahamiyatli bо‘lgan ma’naviy qadriyatlardan iboratdir.
Munofiqlik belgisi uchtadir: Yolg‘on sо‘zlash, va’dasining ustidan chiqmaslik va omonatga hiyonat qilishdir.
Omonat qо‘ygan kishining omonatini о‘z vaqtida ado eting;
Haqqingizga hiyonat qilgan kishiga siz hiyonat qilmang;
Qachonki bir gunoh qilib qо‘ysangiz, uni yuvish uchun orqasidan bir savobli ish qiling.
О‘zimdan keyin qoladigan ummatlarim uchun uch narsadan qо‘rqaman:
1. Nafsu havoga berilib yо‘ldan ozishdan;
2. Nafsoniy va shahvoniy hissiyotga berilib ketishidan;
3. Ilmu ma’rifatga ega bо‘la turib g‘ofillarning ishini tutishidan;
Beshta narsadan oldin beshta narsani g‘animat biling:
О‘limdan avval tiriklikni, betoblikdan avval salomatlikni, bо‘sh vaqtdan avval bandlikni, keksalikdan avval yoshlikni, faqirlikdan avval boylikni.
Avvalo onangga, yana onangga va yana onangga, sо‘ng esa otangga yaxshilik qil.Ota-onalarni keksalik vaqtida har ikkisini, yoki biri bо‘lmaganda boshqasini rozi qilib jannatiy bо‘lib olmagan farzand xor bо‘lsin, xor bо‘lsin va yana xor bо‘lsin.
Pora beruvchi ham, uni oluvchi ham dо‘zaxga mahkumdir. Hadisi muborakdan keltirilgan ushbu misralarning ma’naviy jihatlariga izoh berishning hech bir hojati yо‘q.
Inson tanasi uchun jon qanchalik muhim bо‘lsa, uning ma’naviyati, ruhiyatining teranligi uchun ilm shunchalik ahamiyatli sanaladi.Inson ilm egallash yо‘lidan yursa yuksaladi, aks holda tubanlikka, johillikka yuz tutadi.Bu foniy dunyoda ilmdan bebahra qalblar jonsiz jasadga о‘xshaydi. Alloh bu olamni cheksiz ilmu hikmat bilan yaratgan. Inson aql va tafakkur vositasida bu ilmlardan xabardor bо‘ladi, moddiy va ma’naviy hayotda yuksaklikka kо‘tariladi. Ilm inson tafakkuriga nur baxsh etadi. U shu nur orqali haqiqatni topadi. Ilm insonni doimo yuksak martabaga erishtiradi. Mana shuning uchun ham islom manbalari Qur’oni karim va hadislarda ilm-fanni egallash, ma’rifatli bо‘lish juda katta savobli ish ekani qayta-qayta ta’kidlanadi. Hadisda beshikdan to qabrgacha ilm izlash lozimligini qayd qilinishining о‘zi katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Qur’oni karimda: “Alloh sizlardan iymon keltirgan va ilm ato etilgan zotlarni (baland) daraja (martaba)larga kо‘tarur” deyilishi negizida ilmli zotlar va unga intilganlar jamiyatda yuksak mavqe va hurmatga sazovor bо‘lishlariga ishoradir.
Qur’oni karimda “ilm” sо‘zi asosida “Alima” bilmoq fe’l negiziga tayangan kalimalar 750 marotaba uchrashi ilmiy tadqiqotlarda qayd etilgan. Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomga ilk nozil bо‘lgan oyat ham “О‘qi...” “О‘qi...” sо‘zidan boshlanadi. Ushbu oyat shunday: “О‘qi! Sening о‘ta karamli Parvardigoring qalam vositasi bilan ta’lim berdi. Qur’oni karim ham ilm, ham hayot kitobidir. Ilm yо‘lini tutgan inson eng sharafli yо‘lni tanlagan bо‘ladi.
Payg‘ambarimizning “Ilm olish har bir muslim va muslima uchun farzdir” degan hadislari negizida islomning ilmga bо‘lgan yuksak e’tiboridan dalolat beradi. Yana bir hadisda: “Insonlar yo о‘rgatuvchi yoki о‘rganuvchilarga bо‘linadi. Bundan boshqalari esa arzimasdir, deb ta’kidlansa, boshqa bir hadisda: “Insonlar о‘likdir, faqat ilm ahligina tirikdir”, deb bu dunyoda faqat ilm sohiblarigina haqiqatga intilganliklari tufayli tirik ekanliklari aytiladi.
Haqiqatan, hoh dunyoviy, hoh diniy ilm yо‘lida zahmat chekkanlar jisman yо‘q bо‘lsalar ham ular ma’nan tirikdirlar. Bunga Imom Buxoriy va Muso Xorazmiy, Imom Moturidiy va Abu Nasr Forobiy, Imom Marg‘inoniy va Ibn Sino, Imom Termiziy va Beruniy, Imom Zamahshariy va Ahmad Farg‘oniy, Hoja Ahror Valiy va Ulug‘bek va boshqalar yaqqol misol bо‘ladilar. Bu buyuk zotlar yaratgan asarlar insonlarning hayot yо‘lini asrlar osha nurafshon etib kelmoqda. Ular meros qilib qoldirgan asarlarni о‘qib-о‘rganib kishilar ma’nan oziqlanib har on va har lahzada ularni eslab turadilar. Ularga bо‘lgan muhabbat insonlar qalbida abadiy yashab kelmoqda.
Har ikki ilmni egallagan kishi esa ikki dunyosini obod qiladi.
Islom bu faqat aqida emas, avvalo, ma’rifat, ilmdir. Islom tarixiga nazar tashlasak, Muhammad Payg‘ambarimiz alayhissalomgacha bо‘lgan davr arablarda “johiliya” davri deb ataladi. “Johiliya” nodonlik, bilimsizlik davri degani. Islom ana shu nodonlik davri о‘rniga keng ma’noda ma’rifat, madaniyat vujudga keltirdi, ilm-fan, falsafa, adabiyot va san’atni rivojlantiridi, о‘ziga xos ma’naviyat va ma’rifatni yaratdi.
Islomda ma’rifatga bо‘lgan munosabatni quyidagi hadislarni keltirish bilan cheklanishni lozim topdik:
“Ilm olish yо‘lida sarflangan bir soat yuzaki ibodat bilan о‘tkazilgan bir kechadan kо‘ra hayrliroqdir”.
“Ilm yо‘lida sarflangan bir kun uch oy rо‘za tutishdan afzalroqdir”. Bu hadislarda ilm yо‘lida sarflangan vaqt eng qadrli ekanligi ta’kidlanmoqda.
Payg‘ambarimiz (s.a.v.) “Ilm о‘rgatgan kishiga ta’zimda bо‘lish va izzat-ikrom kо‘rsating”, deb ilm yо‘lida harakat qilganlarni qadrlash kerakligini uqtiradilar. Xalqimiz bejiz “Ustoz otang kabi ulug‘dir” deb aytmagan.
“Olimning uyqusi ham johilning ibodatidan afzaldir”, chunki uning uyqusi ham ibodatning bir turi sanaladi, sababi olim ilmini davom ettirish uchun charchoqlardan forig‘ bо‘lish maqsadida uxlaydi.
“Sadaqaning eng hayrlisi о‘zgaga ilm о‘rgatmoqlikdir”, “Dindoshiga ilm о‘rgatish yil bо‘yi о‘qilgan nafl namozidan kо‘ra afzalroqdir” kabi hadislarda inson ilmni olimlardan о‘rganishi va о‘zi ham bilganini boshqalarga о‘rgatishi lozimligi ta’kidlangan.
“Ilm о‘rganing, ilm о‘rgangan haqni nohaqdan ajratadi. Ilm jannat yо‘lini yoritadi. Ilm insonga chо‘lda yо‘ldosh, yolg‘izlikda hamroh, kimsasizlikda jondosh dо‘st bо‘ladi”, “Ilm insonlarni saodatga eltadi, falokatdan qutqaradi, dо‘stlar orasini ziynatlaydi, dushmanga qarshi qalqon bо‘ladi”.
Yuqoridagilardan kо‘rinadiki, Islom ilm-ma’rifat dini va ayni paytda barcha insonlarni dunyo sir-asrorlarini bilishga, ya’niki egallashga va yuksak ma’naviylikka chorlovchi din ekanligi bilan alohida ahamiyatga egadir.
Bizning ulug‘ bobolarimiz islom ma’naviyati va ma’rifati taraqqiyotiga ulkan hissa qо‘shib kalom va hadis, tasavvuf va fikh ta’limotini rivojlantirdilar.
Bu haqiqatni jahon jamoatchiligi butun musulmon dunyosi yaxshi biladi va tan oladi. Nufuzli xalqaro tashkilot Islom konferensiyasi tashkilotining ta’lim, fan va madaniyat masalalari bо‘yicha – AYSESKO tomonidan Toshkent shahrining 2007 yilda Islom madaniyati poytaxti deb e’lon qilingani ham ana shunday e’tirofning tasdig‘idir.
Imom Buxoriyning nurli qalamini Imom Moturudiy olib, ul zotning xayrli ishlarini davom ettirishga bel bog‘ladi. Moturudiy islom olamida “Musulmonlarning e’tiqodini tuzatuvchi” degan yuksak sharafga sazovor bо‘ldi. Uning asarlarida ilgari surilgan g‘oyalar islom dinining asosini tо‘g‘rilik, ezgulik
va insoniylikdan iborat deb biladigan barcha mо‘min – musulmonlarning qarash va intilishlari bilan hamohang bо‘lganligi bilan ahamiyatlidir.
“Dunyoviy va diniy g‘oyalar bir-birini boyitib borgan sharoitda taraqqiyot yuksak bosqichga kо‘tariladi.. Bunga bashariyat tarixida о‘chmas iz qoldirgan Imom Buxoriy va Muso Xorazmiy, Imom Moturidiy va Abu Rayhon Beruniy, Imom G‘azzoliy va Ibn Sino, Imom Termiziy va Abu Nasr Forobiy singari buyuk zakovat sohiblari yashab faoliyat kо‘rsatgan davrlar yorqin misol bо‘la oladi”.
Mustaqillik tufayli farzandlarimizni dunyoviy bilimlar bilan bir qatorda Imom Buxoriy tо‘plagan hadislar, Naqshbandiy ta’limoti, Termiziy о‘gitlari, Yassaviy hikmatlari asosida tarbiya qilish imkoniga ega bо‘ldik.
Rasululloh hadislarining yana bir muhim mavzu yо‘nalishidir. Tahorat, g‘usl masalalari tashqi ozodalik talablari bо‘lsa, haromdan, yolg‘on sо‘z, g‘iybat, tuhmat, zinokorlik, о‘zga haqqiga hiyonat, nohaqlik va zulmga yо‘l qо‘ymaslik, ulardan qat’iy saqlanish ichki, ma’naviy poklikka oid talablardir. Bularning hammasi Qur’oni karim hamda Rasululloh (s.a.v.) hadislarida va ularga asoslangan shariatda juda qat’iy qilib qо‘yilgan.
Xullas, islom barcha mо‘minlarni yuksak ma’naviylikka chorlovchi, insonparvar din ekanligini anglab yetishimiz zarur. Shundagina dindan ma’naviy va ma’rifiy tarbiyada foydalanish zaruratiga tо‘g‘ri yondoshamiz.
Mazkur masalani “Tasavvuf” tushunchasining mazmun-mohiyati, shakllanish va rivoji tarixini bayon qilishdan boshlashdan ixtiyor etdik. Zotan, tasavvufning mohiyati va mazmunini bilmasdan turib, uning ma’naviy jihatlari nimalarga yо‘naltirilganligini ilg‘ab olish, mohiyatiga yetib borish har kimga ham nasib etmaydi.
Sharq xalqlari tafakkuri va ma’naviyatini asrlar davomida nurafshon etib, ularning ma’naviy-ma’rifiy yuksalishiga chuqur ta’sir о‘tkazgan tasavvuf (sо‘fizm) VIII asrning о‘rtalarida paydo bо‘lgan. Dastlab u zohidlik (tarkidunyochilik – bu dunyo hoyu-havasidan, boyliklaridan, rohatu farog‘atidan yuz о‘girish) harakati kо‘rinishida bо‘lgan. Uning kelib chiqishidagi omil quyidagilar bilan izohlanadi
Naqshbandiylar yurtimiz va xalqimizning fayzi kamoli edilar. Istiqlol tufayli shu nur, shu fayz yurtimizga qaytdi.
Markaziy Osiyoda tasavvufning mashhur shayxlaridan biri, Kubroviya silsilasining asoschisi Najmiddin Kubrodir. Ilm istab Misr, Shom, Bag‘dod, Nishopur, Tus kabi joylarda bо‘lib buyuk shayx va ulamolardan tasavvuf ilmini о‘rgangan.
Bizning zaminimizda shakllangan tasavvuf tariqati-Naqshbandiya silsilasidir. Bahouddin Naqshband Abduholiq G‘ijduvoniy asos solgan “Xojagon” silsilasining sakkiz qoidasiga о‘zining uch qoidasi (murid hech sо‘zsiz amal qilishi kerak bо‘lgan talabi)ni kiritib uni tugal holga keltirdi. Shu tariqa tasavvuf Naqshbandiya tariqatida yanada mukammal holga keltirildi.
Bahouddin Naqshband jamiyatda shohu gado tengligi tо‘g‘risidagi adolatli g‘oyani ilgari surib: “Xojalik bandalikka tо‘g‘ri kelmas, Alloh oldida barcha barobar”, -deb aytgan. Odamlarga yaxshilik qilish, beva-bechoralarning kо‘nglini olish eng yuksak insoniy burch ekanligini ta’kidlab: “Sham kabi yongil, elga oydinlik ulash, ammo о‘zing hilvatda turgil” deb ta’kidlagan. U hamma uchun, ayniqsa, oddiy xalq uchun qо‘l keladigan “Dil ba yoru dast ba kor”-“Dil yor(Alloh) bilan, qо‘l ish bilan band bо‘lsin” shiorini о‘rtaga tashlagan. Bu shior naqshbandiylikning mohiyatini tashkil etadi.
Shunday qilib aytish mumkinki, naqshbandiya tariqati boshqa tariqatlardan hayratlanarli darajada ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ahloqiy, ma’rifiy ma’no-mazmunga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Unda mehnat qilish, ilm olish, о‘z mehnati evaziga halol yashash,noz-ne’matlarni kо‘pchilik bilan baham kо‘rish, hammaga yaxshilikni ravo kо‘rish kabi inson uchun zarur ma’naviy fazilatlarni targ‘ib qilishi bilan qimmatlidir.
Ta’lim, fan va madaniyat bо‘yicha islom tashkiloti AYSESKO tomonidan Toshkent shahriga 2007 yilda “Islom madaniyati poytaxti” degan nom berilishi hoki poklari О‘zbekiston tuprog‘ida yotgan ulug‘ ajdodlarimiz, ne-ne mutafakkir zotlar asrlar mobaynida dunyoviy va diniy ilmlar sohasida qanday buyuk
kashfiyotlar yaratgani, buning uchun qancha zahmat va mashaqqatlar chekkanini kо‘ramiz. Bugun guvoh bо‘lib turgan yuksak e’tirof avvalo ana shunday ajdodlarimizning tabarruk nomlari va qoldirgan merosiga qо‘shgan beqiyos hissasiga berilgan munosib baho demakdir.
Bu ulug‘ zotlar qoldirgan boy ma’naviy merosni asrab-avaylab kelinayotgani, uni har tomonlama о‘rganish, keng omma, ayniqsa, yoshlar ongiga singdirish, jahon jamoatchiligiga targ‘ib va tarannum etish yuzasidan keng kо‘lamli ishlar amalga oshirib kelinmoqda.
Barchamizga ma’lumki, yurtimizda ana shunday meros sobiq shо‘ro davrida ham mavjud edi. Jumladan, bebaho tarixiy qо‘lyozmalar maxsus fondlarda saqlab kelinar va ulardan tor doiradagi mutaxassislar ilmiy maqsaddagina foydalana olardi. Bu merosni sinfiy va mafkuraviy nuqtai nazardan emas, asl insoniy mohiyatiga mos ravishda chuqur о‘rganish, ma’naviy hayotimizning uzviy bir qismi sifatida talqin va targ‘ib qilishga esa mutlaqo yо‘l qо‘yilmasdi. Bunga jur’at qilgan odamlarning qanday tazyiq va xavf-hatarlarga uchrashi muqarrarligini yaqin о‘tmishimiz bilan tanish bо‘lgan har qaysi odam yaxshi biladi. Chunonchi, yaqin о‘tmishda namoz о‘qish, diniy marosimlarni о‘tash ta’qiqlangan edi. Masjidlar, aziz-avliyolarning ziyoratgohlariga qulf urilgan edi. Odamlarning uylaridagi Qur’on, Hadis, turli diniy adabiyotlar, hatto arab yozuvidagi boshqa kitoblar terib olinib, yoqib yuborilgan edi. Mana buni “johiliya”, nodonlik desa bо‘ladi. Qanchadan-qancha odamlarimiz hozirgi emin-erkin kunlarni qо‘msab, ammo kо‘rolmay, armon bilan о‘tib ketdilar. Shu bois biz mustaqillik keltirgan ne’matlarga har qancha shukronalik aytsak arziydi. Mustaqillik davrida islomiy qadriyatlar tiklandi, iymon-e’tiqodimiz о‘zimizga qaytdi. Bu savobli, ezgu ishlarga karvonboshi hurmatli Prezidentimiz Islom Karimov ekanini har daqiqa eslab turishimiz lozim. Prezidentimiz ma’naviyat va ma’rifatga oid nutq, ma’ruza va asarlarida islomning ma’naviy-ahloqiy, ma’rifiy tarbiyadagi yuksak roli, о‘rni, ahamiyatini muntazam uqtirib kelmoqdalar.
Qurʼoni karim moʻmin-musulmonlarni doimo ilmga targʻib etadi, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ham ilm olishga muntazam daʼvat qilganlar. Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sollallohu alayhi vasallam: “Kim ilm talab qilish yoʻliga tushsa, Alloh unga jannatning yoʻlini yengil yengillashtiradi”, dedilar (Imom Termiziy rivoyati).
Islomda ilm talab qilish har bir musulmon uchun beshikdan to qabrgacha farz qilingan. Farz Allohning qatʼiy amri boʻlib, uni bajarish har bir moʻmin uchun majburiy. Shu maʼnoda, har bir musulmon oʻziga kerakli, hayoti uchun zarur ilmni, dinu diyonatni, halol-haromni bilishi, buning uchun zarur boʻlgan narsalarni oʻrganishi shart.
Tarixdan yaxshi bilamiz: buyuk allomalarimiz doim ilm talabida boʻlib, koʻplab sohalar rivojiga oʻzlarining munosib hissalarini qoʻshgan. Zero, bugungacha hadis ilmida Imom Buxoriy, fiqhda Burhoniddin Margʻinoniy, kalom ilmida Abu Mansur Moturidiy, tafsirda Imom Zamaxshariyga teng keladigan alloma topilmagan. Soʻz mulkida Alisher Navoiy, tibbiyotda Ibn Sino, falakiyotda Abu Rayhon Beruniy, Mirzo Ulugʻbek kabi olimu fuzalolarimizni ham butun jahon tan olib, ularning boy ilmiy merosini oʻrganib, targʻib etib kelmoqda.
Shu oʻrinda haqli savol tugʻiladi: bugun yoshlarimiz buyuk ajdodlarimizga munosib boʻla olyaptimi?
Prezidentimiz Murojaatnomada ushbu masalaga eʼtibor qaratib, buning uchun navqiron avlod vakillariga yanada keng sharoitlar yaratilishini taʼkidladi. Bu borada, avvalo, yangi Oʻzbekiston uchun eng katta investitsiya boʻlgan taʼlimni qoʻllab-quvvatlash, yanada rivojlantirish belgilab berildi.
Darhaqiqat, taʼlim, maʼnaviyat va maʼrifat jamiyat taraqqiyoti, millat kamoloti va shaxs barkamolligini belgilab beruvchi asosiy omil hisoblanadi. Chunki ushbu tizimlar ravnaq topgandagina jamiyatda iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy barqarorlik vujudga keladi. Yaʼni har qanday taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi maʼrifatli, bilimli, ziyoli insonlardir.
Bu haqda ulugʻ alloma Abu Homid Gʻazzoliyning fikricha, insonlarning butun saodati uchun ikki narsa shart: birinchisi – ilm, ikkinchisi – amal. Mutafakkir taʼkidlashicha, insonning baxtli boʻlishi uchun ilmning oʻzigina yetmaydi, balki kishi ilmi yordamida tana va ruhini tarbiya qilishga burchlidir. Alloma oʻz asarida Fath Musaliyning quyidagi mulohazalarini keltiradi: “Kasalga ob-u taom berilmasa, oʻladimi?” deb soʻradilar. Atrofdagilar: “Ha, oʻladi”, deyishdi. Aytdilar: “Qalbga ham uch kun ilm berilmasa, oʻladi”.
Ulugʻ alloma Mahdumi Aʼzam taʼlimotida ham ilm va amal birligi targʻibi yetakchi oʻrin egallaydi. Ayniqsa, olim “Ulusi nafeʼ”, yaʼni el-ulusga foydasi tegadigan ilmni oʻrganish, kasb-hunar egallash va uni shogirdlarga oʻrgatish ilmli insonning burchi ekanini uqtiradi. Binobarin, ilm oʻrganish va unga amal qilish, kasb-korga ega boʻlish va halol rizq topish, farzandlar tarbiyasiga masʼullik va fuqarolik vazifasini his etib yashash oʻzini maʼrifatli hisoblagan har bir insonning muqaddas burchidir.
Afsuski, hozirgi vaqtda koʻz oʻngimizda dunyoning turli joylarida roʻy berayotgan iqtisodiy va ijtimoiy, axborot-kommunikatsiya manzarasidagi chuqur oʻzgarishlar, turli mafkuralar tortishuvi keskin tus olayotgan bir vaziyatda, fikrga qarshi fikr, gʻoyaga qarshi gʻoya, jaholatga qarshi maʼrifat bilan kurashish har qachongidan koʻra muhim ahamiyat kasb etmoqda. Chunki unga qarshi kuch ishlatilsa, zoʻravonlik vositasida kurash olib borilsa, jaholat avvalgidan ham battarroq kuchayib ketishi aniq. Shu oʻrinda Imom Buxoriy hazratlarining “Ilmdan boshqa najot yoʻq, boʻlmaydi ham”, degan taʼkidi ayni haqiqatdir.
Prezidentimiz keyingi yillarda tobora kuchayib borayotgan, dunyo ahlini tashvishga solayotgan terrorizm va ekstremizm tahdidlari mohiyatini jaholat va murosasizlik tashkil qilishini qayd etib, bunday oʻta xavfli illatga qarshi kuch ishlatish yoʻli bilan emas, balki “Jaholatga qarshi – maʼrifat” bilan kurashishni, bunda buyuk ajdodlarimizning boy maʼnaviy merosi oʻziga xos najot qalʼasi va himoya qoʻrgʻoni boʻlishini taʼkidladi.
Darhaqiqat, bugun ularning maʼnaviy merosini oʻrganish, tadqiq etish uchun yurtimizda koʻplab saʼy-harakatlar olib borilmoqda. Xususan, Markaziy Osiyoda yagona boʻlgan Oʻzbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi barpo etilishi ham bu yoʻldagi eng samarali loyihalardan sanaladi. Shu bilan birga, Samarqandda Imom Buxoriy, Surxondaryoda Imom Termiziy, Toshkentda Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari, shuningdek, turli hududlarda hadis, kalom, aqida, tasavvuf, fiqh ilmiy maktablari faoliyat yuritayotgani kelgusida yurtimizdan bobokalonlarimizga munosib avlodlar yetishib chiqishiga umid uygʻotadi.
Albatta, mana shunday ulkan neʼmatlarning bardavom boʻlishi Yaratgan Parvardigorning ulugʻ inoyati va hukm surayotgan tinchlik-xotirjamlikning mahsulidir. Ammo bu bilan biz xotirjamlikka berilmasligimiz, xalq orasida tinchlik, barqarorlikning ulugʻ neʼmat ekanligini takrorlashdan charchamasligimiz kerak.
“Tinch elning bogʻi gullar” degan naql xalqimizda asrlar osha yashab kelmoqda. Bugun ana shu purmaʼno hikmatning hayotiy roʻyobiga barchamiz guvoh boʻlib turibmiz. Murojaatnomada bayon etilgan reja va loyihalar, hech shubhasiz, mamlakatimiz taraqqiyotini, xalqimiz farovonligini yanada oshirishga xizmat qiladi. Zero, davlatimiz rahbari qayd etganidek, shu yurtda yashayotgan har bir insonning tinch va baxtli hayot kechirishi, uning sogʻligʻi joyida boʻlishi, yaxshi taʼlim olishi, oilasini tebratishi uchun qanday sharoit kerak boʻlsa, hammasini yaratib berishga harakat qilinmoqda va bu yoʻlda aslo toʻxtab qolinmaydi.
XULOSA
Muqaddas dinimizni pok saqlash, uni turli xil g‘arazli huruj va hamlalardan, tuhmat va bо‘htonlardan himoya qilish, avvalambor, uning asl mohiyatini, ya’ni islom dini tinchlik, ma’rifat, yuksak ahloq-odob ifodachisi ekanini unib-о‘sib kelayotgan yosh avlodimizga tushuntirish, islom madaniyatining ezgu g‘oyalarini keng targ‘ib etish orqali ular ongida sog‘lom mafkuraviy immunitetni shakllantirishimiz lozim.
Yurtimizda keyingi vaqtlarda rо‘y berayotgan ayrim salbiy hodisalar, nojо‘ya hatti-harakatlar, yovuz ishlar, avvalo, mafkuraviy bо‘shliq tufayli sodir bо‘lmoqda. Har bir fuqaro shuni anglab yetishi kerakki, О‘zbekistonning iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotida о‘ziga xos va mos yо‘li bо‘lgani kabi madaniy-ma’naviy rivojlanishida ham о‘z yо‘li bor. Bu о‘ziga xoslikni dinga, diniy qsadriyatlarga munosabatimizda, ulardan ma’naviy tarbiyada foydalanishimizda ham kо‘rishimiz mumkin. Bu yо‘l Prezidentimiz asarlarida, hususan “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” kitobida yoritib berilgan. Uning mohiyati mо‘tadil dindorlik, islom ma’rifatini rivojlantirish, ichki-botiniy olamni poklab, Allohni dilda saqlab, aqlu tafakkur, ilmu urfon bilan kamolot sari borish, о‘z ma’naviy merosimiz qadriyatlarimiz va dunyo ilmini egallab, zamon bilan hamqadam bо‘lgan holda olg‘a borish.
Xulosa shuki, mustaqillik bergan hidoyat yо‘lini turli unsurlardan asrash, ularga berilmaslik lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar;
1.Islom.Spravochnik.T..,1989 y.
2.Azimov I.Islom va xozirgi zamon.1992 y.
3.Ochildiev O., Rahimjonov D., Mukhamedov N. va boshk. Dinshunoslik asoslari (o`quv qollanmа). – Toshkent: TIU nashriyot-matbaa birlashmasi, 2013.
4. Mo`minov A., Yoldoshev H, Rаhimjonov D., va boshk. Dinshunoslik. – Toshkent: Menat, 2004.
