Toshkent axborot texnologiyalari universiteti audiovizual texnologiyalari kafedrasi

Adabiyotlar ro`yxati .………........................................................................ 30 
 

---

5
KIRISH 
Ko‗pkanalli tovush eshittirish kinematografiyada 50 yillarda qo‗llanilgan 
edi. O‗sha davrlarda kino san‘ati (ayniqsa, chet ellarda) televideniening paydo 
bo‗lishi va rivojlanishi natijasida ko‗p qiyinchiliklarga duch keldi. 
Tomoshabinlarni kino zallariga jalb etish kerak edi. Bu esa kino san‘atidan 
butunlay yangi filmlarni ishlab chiqishni talab etardi. Аynan shu davrda keng 
formatli filmlar va ular ortidan shu zahotiyoq stereofonik tovush eshittirishli 
filmlar paydo bo‗ldi. Shuni ta‘kidlab o‗tish lozimki, «stereo» iborasi biz uchun 
oddiygina bo‗lib, u tovushni ikki kanal orqali uzatishni anglatadi. Xona 
sharoitidagi audio va video eshittirishlaridan farqli o‗laroq, kinoda boshidanoq 
to‗rt tovush kanalli ishlatilib kelingan. Birinchi ko‗p kanalli tovush formatlariga 
4 kanalli Sinema Scope (35 mm planka) va 6 kanalli Todd-AO (70 mm planka) 
lar kirgan. Ikkala format ham tovushning har bir kanali uchun tasmaning 
yorug‗lik sezuvchi qatlami ustidan yotqizilgan alohida magnit yo‗lakchadan 
foydalangan. Yana shuni ham aytish lozimki, 70-yillarning boshida 4 kanalli 
format-kvadro faol rivojlanib kelmoqda edi. Ikkita qo‗shimcha akustik tizim 
tinglovchining orqa tomonida o‗rnatiladi. Аmmo shu vaqtda amalda bo‗lgan 
barcha tizimlar ikkita tovush kanaliga moslashgan edi va tinglovchilarni 4 
kanalli eshittirishga o‗rgatish oson emas edi. Shuning uchun ikkita kanal orqali 
to‗rtta tovush kanali eshittirishlarini uzatish imkonini beruvchi bir necha 
texnologiyalar ishlab chiqilgan edi. Ko‗pchilik texnologiyalar matritsa 
texnologiyalari edi. Ularning mohiyati shundan iborat ediki, oldindan faza 
bo‗yicha 90 yoki 180 siljitilgan qo‗shimcha kanallar, keyin asosiy kanal 
signallari bilan qo‗shilgan. Kvadro apparaturasi kutilgan natijalarni bermadi. 
Chunki, birinchidan, bir necha texnologiyalar bir-biri bilan moslashtirilmagan 
bo‗lsa, ikkinchidan, bu texnologiyalarda bir umumiy format yo‗q edi. Keyingi 
o‗n yillar ichida maishiy stereo va kinodagi tovush texnikasi va texnologiyasi 
turli, bir-biriga bog‗liq bo‗lmagan yo‗llar bilan rivojlana bordi va ularning 
integratsiyasi faqat so‗nggi yillarda sodir bo‗ladi. 70-yillarning o‗rtasida Dolby 
Laboratories 35 mm formatdagi kinoplyonkalar uchun hajmiy tovush 
eshittirishni ishlab chiqdi va keyinchalik u Dolby Stereo nomini oldi. Bu tizim 
oldingilaridan magnit tasmalaridagi tovush yo‗lakchalari o‗rniga optik 
yo‗lakchalardan foydalanganligi bilan farqlanar edi.