Toshkent davlat agrar umversiteti qalandarov muxitdin maxmudovich

169

---

Qizil marjondaraxt (Sambucus racemosa L.) 
buta yoki 
kichik daraxt bo‘lib, novdalari jigarrang, tuksiz, yasmiqchali. 
Po‘stlog‘i bo‘yiga yorilgan. Barglari 3-8 ta bargchadan iborat. 
Gullari sariq-oqish boiib, to‘pgul hosil qiladi. May oyida 
gullaydi, guli nektarli. Mevasi qizil, shingilcha hosil qiladi. 
Ichida uchta urug‘ rivojlanadi, urug‘i yonidan ezik, jigarrang. 
Bu buta MDHning Yevropa qismida va Sibirdan to Uzoq 
Sharqqacha bo‘lgan joylarda ninabargli va aralash o‘rmonlarda 
tarqalgan. Soyaga birmuncha chidamli. Unumdor yerda yaxshi 
o‘sadi. Po‘stlog‘i va mevasi surgi dori sifatida ishlatiladi, 
mevasidan spirt ham tayyorlanadi.
Qora va qizil maijondaraxt o‘rmonlaming meliorativ 
holatini yaxshilash uchun ko‘p ekiladi. 0 ‘zbekiston sharoitida 
maijondaraxtnmg 8 turi o‘stiriladi. Ular Shimoliy Amerikadan, 
Uzoq Sharqdan, Yevropadan va boshqa joylardan keltirilgan. 
Sibirda Sibir maijon daraxti (Sambucus sibirica Nakai) keng 
tarqalgan.
170

---

XII bob. Daraxt va butalarning bioekologik va
manzarali xususiyatlari
Daraxt o‘simliklari o'zining go‘zalligi, shakllari va rangi- 
ning har xilligi bilan odamlaming diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb 
qiladi. Tabiatning bu go‘zal asari har doim o‘zgarib turadi. 
Tashqi muhit o'simlik organizmining rivojlanishiga katta ta’sir 
ko'rsatadi, ulaming tashqi ko‘rinishi, katta-kichikligi, o‘sishi 
nhu tashqi muhitga chambarchas bog‘liqdir.
Tarixiy rivojlanish jarayonida daraxt o‘simliklari har xil 
ekologik sharoitda cTsishga moslashib qolgan. Bir turlar quruq 
quinli yerlarda o‘sadi (qarag‘ay, archa, saksovul va boshqalar), 
boshqalari uchun esa tuprog‘i mahsuldor va namligi yuqoriroq 
uliuroit kerak. (qoraqaragay, terak, tol). 0 ‘simliklaming harorat, 
yi)iug‘lik, havoning namligiga talabchanligi ham har xildir. 
Yorug‘likka bo‘lgan munosabati bo‘yicha manzarali daraxtlar 
quyidagicha guruhlarga bo‘linadi:
1. Yorug‘sevar daraxt va butalar: tikansimon gledichiya, 
naksovul, oq akas, ipak akatsiya, qayin, tilog‘och, botqoq sarvi, 
virgin archasi, sharq biotasi, oddiy va Qrim qarag‘ayi, oddiy va 
I'fiisilvaniya shumtollari, yapon saforasi, oq tut, mayda bargli va 
*mluqayrag‘och, shumtol bargli zarang, qora va oq teraklar, 
oddiy cman, aylant, mayda bargli jiyda, qum akas, kumushrang 
httigli chingil, tobulg‘a va chetanlardan iborat.
2. Qalin soya hosil qiluvchi daraxtlar: soxta kashtan, mayda 
VH yirik bargli jo ‘kalar, o‘tkir bargli va dala zarangi, oddiy va 
qom qarag‘ay, zamob, samshit va qora maijon.
Yarim soya hosil qiluvchi manzarali daraxtlar kumush- 
miig bargli jo ‘ka, lola daraxti, oddiy chetan, veymut qarag‘ayi, 
yirik gulli magnoliya, oddiy archa, uchqat, sariq akas, yapon 
Hchisi,do‘lana, tatar zarangi va magnoliyalardan iborat.
0 ‘simliklar o‘zining individual rivojlanish jarayonida bir 
Цв1иг davrlami o‘taydi, ya’ni niholdan yetuklik davrigacha. Bu
171

---

davrlarda bir o‘simlik shox-shabbasining har xil kattalik, shakli, 
o‘sishining tezligi bilan tavsiflanadi.
Tez o‘sib rivojlanishi daraxt o‘simliklarining muhim xususi- 
yatidir. Tez o‘suvchi daraxt va butalar manzarali va sanitar-gigi- 
yenik va himoya (ihota) xususiyatini beradi.