Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali iqtisodiyot fakulteti
Yüklə 329,59 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Menejmentning ilmiy maktablari
Boshqaruv fikri gʻoyatda nomuntazam holda rivojlangan. Bir necha yondashuvlar mavjud boʻlib, ular baʼzida bir birlariga mos kelganlar, baʼzida esa bir birlaridan ancha farqlanganlar. Odamlar va texnika boshqaruv obʼektlari boʻlganlar, shuning uchun boshqaruvdagi muvaffaqiyatlar koʻproq boshqa sohalardagi muvaffaqiyatlarga bogʻliq boʻlganlar. Jamiyat, texnika rivojlangani sari boshqaruv boʻyicha mutaxassislar tashkilot faoliyatiga taʼsir koʻrsatuvchi omillar haqida bila boshlaganlar. 10 Bundan tashqari, dunyo ilmiy-texnika taraqqiyot bilan asoslangan tez oʻzgarishlarning maydoniga aylangan va koʻp mamlakatlarning hukumatlari biznesga nisbatan oʻz munosabatlarini borgan sari qatʼiyroq belgilay boshlaganlar. Bu omillar boshqaruv sohasidagi tadqiqotchilar tashkilot faoliyatiga taʼsir koʻrsatuvchi tashqi kuchlar mavjudligini his qila boshlashlariga taʼsir koʻrsatganlar. Buning munosabati bilan yangi yondashuvlar ishlab chiqilgan. Boshqaruv fanini rivojlanishiga katta hissa qoʻshgan toʻrtta asosiy yondashuvlarni ajratish mumkin. Hammadan avval, boshqaruvda har bir maktablarni ajratish nuqtai nazardan yondashuv. U, oʻz navbatida boshqaruvni har bir nuqtai nazardan koʻrib chiquvchi quyidagi beshta maktabni oladi: ilmiy boshqaruv, maʼmuriy boshqaruv, insoniy munosabatlar, hulq haqidagi fan, hamda boshqaruv fani, yoki miqdoriy usul. Ilmiy boshqaruv maktabi (1885-1920). Butun dunyoda "Maktabni ilmiy tashkil qilish" nomi bilan keng mashhur boʻlgan bu maktabni vujudga kelishi va rivojlanishi XX asrning boshlariga toʻgʻri keladi. Bu maktabning boshida amerikalik muhandis- tadqiqotchi F.Teylor (1850-1915) turgan, u oʻzining kundalik ishida unumdorlik va samaradorlikni oshirish maqsadida ishlab chiqarish va mehnatni fao llashtirish muammolarini hal qilgan. Uning taʼlimi menejment zamonaviy konsepsiyasining asosiy nazariy maktabi boʻlgan. Bu maktabning koʻzga koʻringan vakillari: L.Gilbert, F.Gilbert, G. Emerson, A.Gastev (Rossiya)lardir. F.Teylor oʻz nomini butun dunyoga mashhur qilgan quyidagi kitoblarni yozgan. "Kelishuv tizimi" (1895), "Sex menejmenti" (1903), va "Ilmiy menejment tamoyillari" (1911). F.Teyl or oʻz asarlarida kapital va mehnat manfaatlarini birga qoʻshish, "kapitalistik korxonalarda hamkorlik falsafasi"ni amalga oshirishga harakat qilgan. U tomonidan ishlab chiqilgan mehnatni jadallashuvini taʼminlovchi usul turli mamlakatlar boshqaruvchilarida katta shoʻbaiqish uygʻotgan. F.Teylor ilmiy boshqaruvni muhandislar turi boʻyicha sanoat mehnati sohasiga ayl antirishga jonbozlik qilgan. Uning tizimi mehnatni ijrochilar mehnati va farmoyish beruvchilar mehnatiga taqsimlash tamoyilini izchil oʻtkazishdan iborat boʻlgan. Ishlab chiqarish tizimida yoʻlga qoʻyilgan mexanizm kabi ishlovchi har xil xodim oʻzining vazifalari uchun javobgar boʻlishi kerak. Bunda xodimlar turlarini ishlar turlariga mos kelishiga erishishga harakat qilish kerak. F.Teylor ilmiy menejmentga tashkilotni ishlab chiqarish va iqtisodiy maqsadlariga erishish uchun barcha xodimlar manfaatlarini ularning farovonligini oʻsishi va xoʻjayinlar va maʼmuriyat bilan yaqindan hamkorlikni yoʻlga qoʻyilishi tufayli yaqinlashuvining haqiqiy vositasi sifatida qaragan. U, agar ilmiy menejment tizimi toʻliq hajmda qabul qilinsa, bu narsa tomonlar oʻrtasidagi barcha bahslar va ziddiyatlarni hal qiladi deb oʻylagan. Shunday qilib, ushbu maktablar uchun quyidagi alomatlar xosdir: - maʼmuriyat hal qilishi kerak boʻlgan vazifalarni belgilash; - subʼyetiktizm va avtoritar usullarni ilmiy qoidalarga almashtirish; - boshqaruvni sanoat mehnati sohasiga ayl antirish; - mehnatni taqsimlash va ixtisoslashtirish, xodimlarni tor vazifalarni baj arishga yoʻnaltirish; - faoliyatni qatʼian tartibga solish; 11 - vazifalarni bajarish uchun eng yaxshi, eng toʻgʻri bajaradigan xodimlarni maqsadga qaratilgan holda tanlab olish, ularni oʻqitish; - xoʻjalik vazifalarini hal qilishning eng yaxshi usullarini belgilash uchun ilmiy tahlildan foydalanish; - ishlarni rejalashtirish; - xodimlarni ragʻbatlantirish. Boshqaruvning klassik yoki maʼmuriy maktabi (1920-1950). Uni rivojlantirishiga fransuz olimi A.Fayol va nemets sotsiologi M.Veber eng katta ulush qoʻshganlar. Bu makt abning vakillari tashkilotlarning umumiy taʼriflari va qonuniyatlarini aniqlashga harakat qilganlar. Ularning maqsadi boshqaruvning ikkita jihatiga daxldor boʻlgan universal tamoyillarni yaratishdan iborat boʻlgan. Birinchisi- tashkilotni boshqarishning rasional tizimini ishlab chiqish. Bu nazariyachilar biznesning asosiy xizmatlarini belgilab olib, tashkilotni boʻlinmalarga boʻlishning eng yaxshi usulini belgilash mumkinligiga ishonganlar. Ular moliya, ishlab chiqarish va marketingni xuddi shunday xizmatlar deb hisoblanganlar. Ikkinchi jihat - tashkilot va xodimlar boshqaruvining tuzilishini qurish. Yakkaboshchilik tamoyili bunga misol boʻlib xizmat qilgan, unga koʻra odam faqat bitta boshliqdan boʻyruqlar olishi va fakat bitta unga boʻysunishi kerak. Boshqaruvdagi insoniy inunosabatlar maktabi (1930-1950). M.Follett (Angliya), E.Meyo va A.Maslou (AQSh) uning eng yirik obroʻli vakillaridir. Bu maktab vakillari, agar rahbarlik oʻz xodimlari haqidagi gʻamxoʻrlikni oshirsa, unda xodimlarning qanoatlanganligi darajasi oshadi, bu esa muqarrar unumdorlikni koʻpayishiga olib keladi deb ishonganlar. Ular bevosita boshliqlarning samarali harakatlari, xodimlar bilan maslahatlashishlar va ularga ishda muloqot qilishga kengroq imkoniyatlarni berishni oʻz ichiga oluvchi insoniy munosabatlarni boshqarish usullaridan foydalanishga tavsiya berganlar. Ahloqiy fanlar yoki bixevioristik maktab (1950 yildan hozirgi vaqtgacha). Eng koʻzga koʻringan vakillari - F.Gersberg, R.Laykert, D. Mak Gregor. Ushbu maktab insoniy munosabatlar maktabidan ancha uzoqlashib ketgan. Ushbu yondashuvga koʻra xodimga tashkilotlarni boshqarishga nisbatan ahloqiy fanlar konsepsiyalarini qoʻllash asosida oʻzining shaxsiy imkoniyatlarini his qilishga koʻproq darajada yordam koʻrsatish kerak. Bu maktabning asosiy maqsadi tashkilot faoliyati samaradorligini uning insoniy resurslari samaradorligini oshirish yoʻli bilan oshirishdan iborat. Uning asosiy qoidasi: ahloq haqidagi fanni toʻgʻri qoʻllash hamma vaqt, ham alohida xodimning, ham umuman tashkilotning samaradorligini oshishiga yordam berishi kerak. Boshqaruv fani maktabi yoki miqdoriy usul (1950 yildan hozirgi vaqtgacha). Eng koʻzga koʻringan olimlari R.Akoff, N.Viner, V.Poreto hamda V.Glushkov va L.Kantoravich (sob. SSSR). Maktab boshqaruvda aniq fanlar - matematika. statistika, muhandislik fanlari maʼlumotlaridan foydalanishga asoslanadi va operatsiyalar va vaziyatlar modellari tadqiqotlari natijalarini keng qoʻllashni koʻzga tutadi. Ammo ikkinchi jahon urushiga qadar miqdoriy usullardan boshqaruvda yetarlicha foydalanilmagan. Ehtimol, kompyuterlarni rivojlanishi boshqaruvda ushbu usullarni koʻllashga kuchli turtki boʻlgan boʻlsa kerak. Ular oʻsib boruvchi 12 murakkablikdagi matematik modellarni qurishga imkon berganlar, bu modellar haqiqatga koʻproq darajada yaqinlashadilar, demak aniqroq boʻladilar. Vaziyatli yondashuv (1960 yildan hozirgi vaqtgacha). Bu yondashuvni ishlab chiqilishi boshqaruv nazariyasiga katta hissa qoʻshgan, chunki fanni aniq vaziyatlar va sharoitlarga toʻgʻridan-toʻgʻri qoʻllash imkoniyati paydo boʻlgan. Vaziyatli yondashuvda asosiy tomon vaziyat, ya ʼni aniq holatlardan iborat boʻladi, ular tashkilotlarga ushbu aniq vaqtda katta taʼsir koʻrsatadilar. Ham tashkilotning oʻzida, ham atrof muhitda koʻpgina bunday omillar mavjud boʻlganligi sababli, tashkilot faoliyatini boshqarishning yagona "yaxshi" usuli yoʻq boʻladi. Boshqaruvning vujudga kelgan vaziyatda koʻproq mos keluvchi usuli eng samarali boʻladi. M.Follett 20 - yillardayoq "Vaziyat qonuni" haqida gapirgan. Ammo bu yondashuv faqat 60 - yillarning oxirida kerakli darajada ishlab chiqilgan. Vaziyatli yondashuv buyurilgan tavsiyalarning oddiygina yigʻindisi emas, balki, tashkiliy muammolar va ularning yechimlariga nisbatan fikrlash usulidir. Undan foydalangan holda, rahbarlar aniq vaziyatlarda qaysi usullar tashkiliy maqsadlariga erishishga koʻproq darajada yordam berishini tushunib olishlari mumkin. Shuning uchun tashkilot maqsadlariga samaraliroq erishish uchun aniq usullar va konsepsiyalarni maʼlum vaziyatlar bilan bogʻlash zarur. Vaziyatli yondashuvda eʼtibor tashkilotlar va tashkilotlarning oʻzlarining ichidagi vaziyatli farqlarga qaratiladi. Shu munosabat bilan ahamiyatli oʻzgaruvchan vaziyatlar va ularning tashkilot faoliyati samaradorligiga taʼsirini aniqlash zarur. Tizimli yondashuv (50 yillarning oxiridan hozirgi vaqtgacha). 50-yillarning oxirida boshqaruvda tizimlar nazariyasini qoʻllanishi menejmentga boshqaruv fani maktablari va xususan, amerikalik olimlar J.Pol Getti va Piter F. Drukerlarning muhim ulushi boʻlgan. Bu yondashuv nisbatan yaqindan qoʻllana boshlaganligi tufayli, hozirgi vaqtda ushbu maktabning boshqaruv nazariyasi va amaliyotiga haqiqiy taʼsirini toʻliq darajada baholashning iloji yoʻq. Shunga qaramasdan bugun uning taʼsiri juda katta va bundan keyin ham u oʻsib boradi. Tizimli asosda, ehtimol, kelajakda ishlab chiqiladigan yangi bilimlar va nazariyalarni sintez qilish mumkin boʻlar. Oʻzgaruvchanlar va ularning tashkilot samaradorligiga taʼsirini aniqlash menejmentga tizimlar nazariyasining mantiqiy davomi boʻlgan tizimli yondashuvning asosiy ulushi boʻladi. Rahbarlar tizimlar nazariyasini boshqaruv jarayoniga nisbatan qoʻllashlari uchun tashkilotni oʻzgaruvchan tizimlar sifatida bilishlari kerak. Ular tashkilotga oʻzgarayotgan tashqi muhit sharoitlarida har xil maqsadlarga erishishga moʻljallangan odamlar, tuzilma, vazifalar, texnologiya kabi oʻzaro bogʻlangan elementlarning majmuasi sifatida qarashlari kerak. Jarayonli yondoshuv (1920 yildan hozirgi vaqtgacha). Bu yondashuv hozirgi vaqtda keng qoʻllaniladi. U birinchi marta maʼmuriy boshqaruv maktabi vakillari tomonidan taklif qilingan boʻlib, ular menejerning vazifasini taʼriflashga harakat qilganlar. Bu konsepsiyani dastlabki ishlab chiqilishi A.Fayolga tegishlidir. Ushbu yondashuvga koʻra, boshqaruv uzluksiz oʻzaro bogʻliq harakatlar (xizmatlar) jarayoni sifatida koʻrib chiqiladi, ularning har biri ham, oʻz navbatida bir necha 13 oʻzaro bogʻlangan harakatlardan iborat boʻladi. Ular kommunikatsiyalar va qaror qabul qilishning bogʻlovchi jarayonlari bilan birlashganlar. Bunda rahbarlik (yetakchilik) mustaqil faoliyat sifatida koʻrib chiqiladi. U xo dimlarga taʼsir koʻrsatishning shunday imkoniyatini koʻzda tutadiki, ular maqsadlarga erishish yoʻnalishida mehnat qilsinlar. Quyida boshqaruvda yondashuvlarning evolyutsiyasining chizmasi koʻrsatilgan: 1885y 1920y 1930y 1940y 1950y 1960y hozirgi vaqt 1 2 . 3 4 5 6 7 8 1. Ilmiy boshqaruv nuqtai nazaridan yondoshuv 2. Maʼmuriy yondoshuv 3. Insoniy munosabatlar nuqtai nazaridan yondoshuv 4. Hulq haqidagi fan nuqtai nazaridan yondoshuv 5. Miqdoriy usul nuqtai nazaridan yondoshuv 6. Boshqaruvga jarayon sifatida yondoshuv 7. Tizimli yondoshuv 8. Vaziyatli yondoshuv Yondoshuvlarning qisqacha manzarasidan shu narsa koʻrindiki, boshqaruv fikri doimiy ravishda rivojlanib borgan, bu tashkilotlarni samarali boshqarish haqidagi yangi gʻoyalarni tugʻilishga yordam bergan. Har bir yondoshuv yoki maktabning vakillari faraz qilganl arki, ular tashkilot maqsadlariga samaraliroq erishishga kalit tola olganlar. Ammo soʻnggi tadqiqotlar va boshqaruv amaliyotini koʻrsatishicha, bu tadqiqotlar boshqaruv jarayonining faqat ayrim tomonlariga tegishli boʻlgan, olingan natijalar esa faqat maʼlum vaziyatlar uchungina toʻgʻri boʻlgan. Bundan tashqari, boshqaruv amaliyoti hamma vaqt ham tegishli nazariy fikrga qaraganda murakkabroq, chuqurroq va turli tumanliroq boʻlgan. Vaqti vaqti bilan tadqiqotchilar boshqaruv jarayonining yangi, oldin nomaʼlum boʻlgan tomonlarini ochganlar va mustahkam boʻlib koʻringan, ammo notoʻgʻri qarashlarni koʻrsatib berganlar. Shunga qaramasdan ushbu tadqiqotchilar boshqaruv fanini rivojlanishiga bebaho hissa qoʻshganlar. Yüklə 329,59 Kb. Dostları ilə paylaş:
|