1. Bozorni qamrab olish darajasiga ko‘ra: sof
monopoliya, oligopoliya va
monopsoniya.
Sof monopoliya – tarmoqdagi yagona ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi yakkahukmronlik holati hisoblanadi. O‘zbekistonda sof monopoliyalar sifatida
«O‘zbekiston havo yo‘llari» Milliy aviakompaniyasi, «O‘zbekiston temir yo‘llari»
AK, Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi kabilarni misol keltirish
mumkin. Darhaqiqat, ular o‘z tarmoqlaridagi tegishli faoliyatlarning yagona ishlab
chiqaruvchisi va xizmat ko‘rsatuvchisi hisoblanadilar. Shuningdek, ba’zi hollarda
tarmoqdagi monopolist ishlab chiqaruvchilar sonining ko‘payib borishi
monopolistik raqobat holatining vujudga kelishiga sabab bo‘ladi.
Ta’kidlash joizki,
taraqqiyotimizning hozirgi bosqichida faqat uglevodorod xomashyosi, qimmatbaho
va rangli metallar, uran xomashyosini qazib oladigan va qayta ishlaydigan
korxonalarni, shuningdek, tabiiy monopoliyalarning strategik infratuzilma
tarmoqlarini — temir va avtomobil yo‘llari, aviatashuvlar, elektr energiya ishlab
chiqarish, elektr va kommunal tarmoqlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlat boshqaruvida
saqlab qolish maqsadga muvofiq deb hisoblanmoqda.
Oligopoliya – tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati hisoblanadi. Oligopolist ishlab chiqaruvchilarga O‘zbekistonda sement
(asosan Bekobod, Quvasoy, Ohangaron, Navoiy shaharlarida joylashgan), ko‘mir
251
(Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (Sharg‘un) va Boysun (To‘da)
tumanlarida joylashgan) ishlab chiqarishni misol keltirish mumkin.
