Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

 
8.2. Monopoliyalarning iqtisodiy asoslari va ularning turlari 
Iqtisodiyotda bozor mexanizmining samarali amal qilishi va raqobat 
muhitining ta’minlanishi monopoliyalar, ularning kelib chiqish sabablari va amal 
qilish xususiyatlarini ko‘rib chiqishni taqozo etadi.
Monopoliya tushunchasiga turli o‘quv adabiyotlarida turlicha ta’rif beriladi. 
Jumladan, ba’zi o‘rinlarda uni «davlat, korxonalar, tashkilotlar, sotuvchilarning 
qandaydir xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishdagi mutlaq huquqi»
1
sifatida qaralsa, 
boshqa holatlarda «faoliyatning u yoki bu sohasida shaxs yoki kishilar guruhining 
1
Экономическая теория: Учебник. - Изд., испр. и доп. / Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина, А.И.Добрынина, 
Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. – М.: ИНФРА-М, 2005, c. 121.

---

248 
har qanday (ba’zi adabiyotlarda – yakka) hukmronlik holati»
1
deb ta’riflanadi. Bu 
ta’riflardagi monopoliyaning «mutlaq huquq» yoki «har qanday yoki yakka 
hukmronlik holati» kabi tavsiflari uning mohiyatini aniq yoritib berolmasligi 
sababli, uni quyidagicha ta’riflash o‘rinli deb hisoblaymiz: 
monopoliya
– 
monopol yuqori yoki monopol narxlarni o‘rnatish asosida monopol yuqori 
foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan 
hukmronlikni 
amalga 
oshiruvchi 
yirik 
korxonalar 
(firma, 
korporatsiyalar)ning birlashmalari
2
.
«Monopoliya» atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (ya’ni, 
grekcha «monoc» - yagona, bitta va «poleo» - sotaman) tarkib topsada, biroq uning 
iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. 
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning 
to‘planishi hisoblanadi.