Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

Legal (qonuniy) monopoliya
– bu qonuniy tarzda tashkil etiluvchi 
monopolistik holat. 
Ular tarkibiga raqobatdan himoya qiluvchi quyidagi 
monopoliya shakllarini kiritish mumkin: 
1) patent tizimi 
–
 
bu ixtirochi va mualliflar tomonidan yaratilgan ixtirolar, 
foydali modellar, sanoat namunalarini tasdiqlovchi hamda ularga mutlaq huquqni 
taqdim etish tizimi. Bu jarayon maxsus guvohnomalar – patentlar orqali amalga 
oshiriladi; 
2) mualliflik huquqi
– ilmiy, badiiy va san’at asarlari, ijro san’ati 
fonogrammalari, ko‘rsatuvlar, efir to‘lqini yoki kabel orqali tasvir uzatish kabilarni 
yaratish va ulardan foydalanish munosabatlarini qonuniy tarzda tartibga solish 
shakli. Mualliflik huquqi faqat mualliflar tomonidan o‘z mahsulotlarini ma’lum 
vaqtga yoki butunlay sotish, ulardan nusxa olish va ko‘paytirishga ruxsat berish 
imkonini ta’minlaydi; 
3) tovar belgilari
– bu savdo belgilari, nishonlari, maxsus ramzlari, nomi va 
boshqalarni ro‘yxatga olish, huquqiy jihatdan himoya qilish va ulardan foydalanish 
bo‘yicha paydo bo‘lgan munosabatlarni qonuniy tarzda tartibga solish shakli. 
Sun’iy monopoliya – monopol foyda olish maqsadida tashkil etiluvchi 
birlashmalarning shartli (tabiiy monopoliyalardan ajratib turish uchun) 
nomi.
Sun’iy monopoliya o‘z manfaatlari yo‘lida bozor muhiti tuzilishini ataylab 
o‘zgartiradi, ya’ni: 
- bozorga yangi raqiblarning kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun turli 
to‘siqlar hosil qiladi (xomashyo va energiya manbalarini egallab oladi; banklarning 
yangi korxonalarga kredit berishini taqiqlashga harakat qiladi va boshqalar); 
- ishlab chiqarishning eng yuksak darajadagi texnologiyasiga erishib, qolgan 
raqiblarining bu darajaga chiqishiga imkon bermaydi;
1
O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat raqobat qo‘mitasi ma'lumoti asosida 

---

253 
- ishlab chiqarish miqyosi samarasidan unumliroq foydalanish imkonini 
beruvchi nisbatan yirik hajmdagi kapitalni qo‘llaydi; 
- o‘z faoliyatini yuqori darajada reklama qilish orqali boshqa raqobatchilarni 
bozordan siqib chiqarishga harakat qiladi. 
Cun’iy monopoliyalar kartel, sindikat, trest, konsorsium, konsern kabi aniq 
shakllarda namoyon bo‘ladi. 
Kartel 
– bitta sanoat tarmog‘idagi bir necha korxonalarning uyushmasi 
bo‘lib, uning ishtirokchilari ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlariga o‘z 
mulkiy egaligini saqlab qoladi, yaratilgan mahsulotlarni sotish esa kvota, ya’ni 
mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmidagi har bir ishtirokchining ulushi, sotish 
narxlari, bozorlarning bo‘lib olinishi va h.k. bo‘yicha kelishuv asosida amalga 
oshiriladi.