Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

13.4. O‘zbekistonda agrar islohotlarni amalga oshirish va yanada chuqurlashtirishning asosiy yo‘nalishlari
O‘zbekistonda agrar islohotlar qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining samaradorligini oshirish, mulkchilik munosabatlari va shakllarini tubdan isloh qilish, fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish va mustahkamlash, qishloqlarni obod etish asosida qishloq aholisining daromadlari va turmush darajasini yuksaltirish vazifalarining amalga oshirilishini ko‘zda tutadi.
Mamlakatimizda ilk mustaqillik yillaridan boshlab fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlashga hamda fermerlik harakatini rivojlantirishga davlat siyosati darajasida e’tibor qaratildi.
Qishloqda agrar va iqtisodiy munosabatlarni isloh qilishning huquqiy asoslarini yaratish maqsadida mustaqillikning dastlabki yillarida qabul qilingan qator qonun hujjatlari qishloqda yangi huquqiy munosabatlarni joriy etish hamda fermerlikni rivojlantirish imkonini yaratdi.
Qishloq xo‘jaligida bozor islohotlarini amalga oshirishni ikki bosqichga bo‘lishimiz mumkin.
Birinchi bosqich 1991-2000 yillarni o‘z ichiga olib, ushbu davrda past rentabelli, aholiga o‘z imkoniyatlarini namoyon etish uchun sharoit yaratib bermagan shirkat xo‘jaliklarini tugatib, bunda fermer xo‘jaliklarini tashkil etish yo‘li tanlandi hamda quyidagi asosiy chora-tadbirlar amalga oshirildi:

• 
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1991 yil 29 noyabrdagi PF-295sonli Farmoniga asosan qishloq xo‘jaligida bozor munosabatlarini shakllantirish, dehqon (fermer) xo‘jaliklarini yanada rivojlantirish va fuqarolarni tadbirkorlik faoliyatiga jalb etish uchun qo‘shimcha shart-sharoitlar yaratib berildi;
  
• 
  1998 yil 30 aprelda qabul qilingan Yer kodeksi bilan fuqarolarga fermer xo‘jaligi yuritish uchun yerlarni ijaraga berishning huquqiy asoslari belgilab berildi;
  
• 
  Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 15 iyuldagi 300-sonli qaroriga ko‘ra faoliyat ko‘rsatayotgan dehqon (fermer) xo‘jaliklari boshliqlari attestatsiyadan o‘tkazilib, ushbu xo‘jaliklar fermer xo‘jaliklari sifatida qayta ro‘yxatdan o‘tkazildi.
  

Islohotlarning ikkinchi bosqichi 2001-2012 yillarni o‘z ichiga olib, ushbu davrda fermer xo‘jaliklari qishloq xo‘jaligi sohasidagi asosiy xo‘jaliklari turiga aylandi hamda ushbu davrda quyidagi asosiy ishlar amalga oshirildi:

• 
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24 martdagi PF-3226sonli Farmoniga asosan zarar bilan ishlayotgan, past rentabelli va istiqbolsiz shirkatlar negizida fermer xo‘jaliklari tashkil etildi, fermer xo‘jaliklariga yer maydonlari tanlov asosida ellik yilgacha meros qilib qoldirish huquqi bilan ijaraga berildi;
  
• 
  Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 4 sentyabrdagi 383-sonli qarori bilan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari etishtiruvchilar bilan tayyorlov, ta’minot va xizmat ko‘rsatish tashkilotlari o‘rtasida shartnomalar tuzish, ularni ro‘yxatdan o‘tkazish, bajarish va bajarilishini monitoring qilish tartiblari belgilandi;
  
• 
  2004 yil 26 avgustda yangi tahrirda qabul qilingan “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq fermer xo‘jaliklarining huquqiy maqomi, faoliyatining tashkil etilishi hamda ularning huquq va majburiyatlari to‘liq belgilab berildi;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 5 noyabrdagi PQ-725sonli Qaroriga muvofiq hosildorligi past bo‘lgan yerlarda davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jaligi mahsulotlari etishtiruvchi fermer xo‘jaliklarini davlat budjeti hisobidan moliyaviy qo‘llab-quvvatlash uchun maqsadli mablag‘lar ajratildi;
  
• 
  barcha qishloq xo‘jaligi yer maydonlari to‘liq inventarizatsiya qilinib, fermer xo‘jaliklarining faoliyatini tanqidiy baholash asosida ularning yer maydonlari optimallashtirildi.
  

2020 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra, mamlakatimizda 92,6 mingta fermer
xo‘jaligi, 5 mln.ta dehqon (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklari va 27,6 mingta qishloq xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar faoliyat ko‘rsatmoqda¹.
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi 2019 yilda mamlakat yalpi ichki mahsulotining 25,5 foizini etishtirib berdi (13.4-jadval).
Jadvaldan ko‘rinadiki, Respublikamiz agrar tarmog‘ida amalga oshirilayotgan tub iqtisodiy islohotlar va tarkibiy o‘zgarishlar natijasida qishloq xo‘jaligining asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari o‘sib bormoqda. O‘tgan 2010-2019 yillar oralig‘ida joriy narxlarda qishloq xo‘jaligi yalpi mahsuloti qiymati o‘sib borish dinamikasiga ega bo‘lib, 2010 yildagi 151810,7 mlrd. so‘mdan 2019 yilda 130599,9 mlrd. so‘mga etgan.