Toshkent davlat texnika universiteti

22-ma’ruza. Standartlashtirish bo‘yicha normativ xujjatlarni ekspertiza qilish
Ekspertiza – ekspertlar tomonidan fan, texnika, san’at va boshqa sohalardagi maxsus bilimlarni talab etuvchi qandaydir masalalarni tadqiqot qilish. Loyihalar ham, tasdiqlangan MH lar ham ekspertiza qilinishi lozim.

Ekspertiza turlari quyidagicha bo‘lishi mumkin: me’yorlangan tekshiruv; kelishuv to‘liqligi; majburiy talablarga muvofiqlik; patent tozalik; ochiq chop etilmaydigan ma’lumotlar; texnik ekspertiza; iqtisodiy ekspertiza; metrologik ekspertiza; ekologik ekspertiza; atamashunoslik ekspertizasi; huquqiy ekspertiza; nashr tahriri.

Ekspertiza natijalari ekspert xulosalari bilan rasmiylashtiriladi. Ekspertizani o‘tkazish tartibi va qoidalari O‘z DSt 1.21:2002 O‘zbekiston Respublikasi Davlat standartlashtirish tizimi. Me’yoriy hujjatlarni ekspertizasi standarti talablari bo‘yicha amalga oshiriladi.

Mahsulot (xizmatlar) sifati tadqiq etish, ishlab chiqish, loyihalash, tajriba-konstruktorlik ishlari bosqichlarida shakllantiriladi va me’yoriy hujjatlarda belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Standartlashtirish to‘g‘risida” Qonuniga muvofiq standartlashtirish bo‘yicha me’yoriy hujjatlar mamlakatimizda, xorijiyda fan va texnikaning zamonaviy yutuqlariga asoslangan bo‘lishi va O‘zbekiston respublikasining Qonunlariga mos kelishi lozim. Bu talablarni bajarish uchun me’yoriy hujjatlarni ilmiy-texnikaviy ekspertizasi (MH ITE) ni o‘tkazish kerak. Ekspertiza O‘zbekiston davlat standarti O‘z DSt 1.21:2001 “O‘z SDT. Me’yoriy hujjatlarni ilmiy-texnikaviy ekspertiza qilish”da belgilangan.

MH ITE me’yoriy hujjatlarning xalqaro, hududiy, davlatlararo, xorijiy standartlar bilan uyg‘unlashtirilganlik darajasini o‘rnatish, fan, texnikaning zamonaviy rivojlanganlik darajasiga muvofiqligini, amaldagi qonunlarga va O‘z SDT, O‘z O‘DT, O‘z SMT asos bo‘luvchi me’yoriy hujjatlarga va boshqa standartlashtirish tarmoqlararo tizimlariga mosligini o‘rnatish maqsadida bajariladigan tadqiqotdan iborat.

O‘zbekiston standartlashtirish davlat tizimi talablariga muvofiq quyidagilar ekspertizadan o‘tkaziladi:

• 
  MH loyihalari;
  
• 
  tasdiqlangan me’yoriy hujjatlar;
  
• 
  davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladigan MH;
  
• 
  amaldagi MH;
  
• 
  MH o‘zgartirishlarning loyihalari;
  
• 
  davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladigan, MH ning tasdiqlangan o‘zgartirishlari.
  

Ekspertizaning quyidagi xillari o‘rnatilgan:

• 
  normallashtirish tekshiruvi;
  
• 
  kelishishning to‘liqligi;
  
• 
  majburiy talablarga muvofiqligi;
  
• 
  patent sofligiga tekshirish;
  
• 
  ochiq chop etilmaydigan ma’lumotlar;
  
• 
  texnik ekspertiza;
  
• 
  iqtisodiy ekspertiza;
  
• 
  metrologik ekspertiza;
  
• 
  ekologik ekspertiza;
  
• 
  terminologik ekspertiza;
  
• 
  huquqiy ekspertiza;
  
• 
  nashriyot tahriri;
  
• 
  ilmiy-texnikaviy darajani baholash.
  

“O‘zstandart” agentligining topshirig‘i, buyurtmachining so‘rovnomasi shuningdek zarurligiga qarab, standartlashtirish ob’ektining xususiyatlariga qarab, ekspertiza alohida turlar bo‘yicha o‘tkazilishi mumkin.

“O‘zstandart” agentligi, standartlashtirish bo‘yicha texnik qo‘mitalar, standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkilotlar va ekspertiza o‘tkazishga vakolatlangan boshqa tashkilotlar me’yoriy hujjatlarni ekspertizadan o‘tkazadi.

Normallashtirish tekshiruvida quyidagilar tekshiriladi:

• 
  me’yoriy hujjatning to‘g‘ri tuzilaganligi va rasmiylashtirilgani;
  
• 
  amaldagi me’yoriy va boshqa hujjatlarga to‘g‘ri va huquqiy havola qilinganligi;
  
• 
  MH ning zarur axborot qidiruv belgilari (nomi, belgisi, mahsulotning umumdavlat tasniflagichining kodi (MUT), standartlar umumdavlat tasniflagichining guruhi (SUT), simvollar, qisqartmalar, amalga kiritish sanasi va(yoki) amal muddati, hujjatning qaysi MH o‘rniga ishlab chiqilganligi to‘g‘risida ma’lumotlar va h.k.);
  
• 
  tekshiruvchi shaxslar, bajaruvchilvr imzolarining mavjudligi;
  
• 
  hujjatning tashqi ko‘rinishi.
  

Kelishish to‘liqligini tekshirishda me’yoriy hujjatning manfaatdor tashkilotlar ro‘yxatiga muvofiq to‘liq kelishilganligi, shuningdek ro‘yxatga kiritilmagan tashkilotlar bilan qo‘shimcha ravishda kelishish zarurligi aniqlanadi. Fikr-mulohazalar to‘plami, ilmiy-texnikaviy kengashlarning bayonnomalari, kelishuv majlislarining bayonnomalari, me’yoriy hujjatda fikr-mulohazalarning, takliflarning to‘liq aks ettirilganligi tahlil qilinadi, ishlab chiquvchining fikr va takliflar bo‘yicha xulosasining asosligi aniqlanadi.

Majburiy talablarga muvofiqligini tekshirish majburiy talablarning O‘zbekiston qonunlariga, mos xalqaro va milliy standartlarga, standartlashtirish tarmoqlararo tizimlarga muvofiq to‘liq va to‘g‘ri bayon etilganligini aniqlashdan iborat.

Standartlashtirish ob’ektining patent sofligi patent formulyarining to‘g‘ri to‘ldirilganligi (bunday hujjat mavjud bo‘lganda) tekshirish yo‘li bilan aniqlanadi.

Ochiq chop etilmaydigan ma’lumotlarning borligi mos yo‘riqnoma bo‘yicha tekshiriladi.

Texnik ekspertizani o‘tkazishda me’yoriy hujjat nomining texnik topshiriqqa (mavjud bo‘lganda), me’yoriy hujjatning mazmuniga va standartlashtirish rejalari (dasturlari) ga mosligi, standartlashtirish ob’ektining me’yoriy hujjat darajasiga muvofiqligi, me’yoriy hujjatning to‘g‘ri bayon etilganligi va mazmunining to‘g‘riligi aniqlanadi; me’yoriy hujjat ko‘rsatkichlarining davlatlararo standartlar va milliy hujjatlarning talablariga muvofiqligi; tekshirilayotgan me’yoriy hujjatning o‘xshash mahsulotga amaldagi me’yoriy hujjatlarning takrorlanganlik holi aniqlanadi.

Iqtisodiy ekspertiza tushuntirish yozuvidagi ma’lumotlarni tasdiqlovchi, me’yoriy hujjatni joriy etish texnik-iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi hisobining to‘g‘riligini tekshirishdan iborat.

Metrologik ekspertiza O‘z RH 51 – 106:2001 bo‘yicha bajariladi.

Terminologik ekspertiza o‘rnatilgan ilmiy-texnikaviy atamalarning me’yoriy hujjatda to‘g‘ri qo‘llanilganligini, davlatlararo va respublika terminologik standartlariga rioya qilinganlikni tekshirish bosqichi bo‘ladi.

Huquqiy ekspertiza me’yoriy hujjat mazmunining amaldagi qonunlarning talablariga muvofikligini tekshirishdan iborat.

Nashriyot tahriri me’yoriy hujjat matnini ilmiy va adabiy tahrir, texnik tahrir qilishdan iborat.

Ilmiy va adabiy tahrir me’yoriy hujjat mazmunini mantiqiy, texnik va adabiy jihatdan to‘g‘ri savodli bayon etish, qabul qilingan qisqartmalarga rioya qilish, orfografik, sintaksis, stilistik xatolarni yo‘qotish maqsadida bajariladi.

Texnik tahrir me’yoriy hujjatni bosmaxonada yoki boshqa usulda chop etishga tayyorlashdan iborat.

Loyihaning yoki tasdiqlangan me’yoriy hujjatning “Standartlashtirish to‘g‘risida” Qonun talablariga, xaqaro, davlatlararo, hududiy, xorijiy standartlarning talablariga muvofiqligini aniqlash, shuningdek uyg‘unlashtirilganlik darajasini aniqlash maqsadida me’yoriy hujjatlarning ilmiy-texnikaviy darajasi (ITD) baholanadi.

Baholash me’yoriy hujjatlarni ishlab chiquvchilar (standartlashtirish bo‘yicha texnik qo‘mitalar, standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkilortlar, korxonalar, tashkilotlar), “O‘zstandart” agentligining idoralari tomonidan O‘z RH 51 – 077:1998 “O‘z SDT. Mahsulotga me’yoriy hujjatning ilmiy-texnikaviy darajasini baholash metodikasi” ga muvofiq, ishlab chiquvchi tomonidan tuziladigan mahsulot texnik darajasi va sifati kartasini va (yoki) qiyoslash jadvalini qo‘llanib, ko‘rsatkichlarni qiyosiy baholash asosida bajariladi.

Me’yoriy hujjatlar ekspertizasining natijalari ixtiyoriy shaklda tuzilgan dalolatnoma ko‘rinishidagi ekspert xulosa bilan rasmiylashtiriladi. Dalolatnomada o‘tkaziladigan barcha turdagi ekspertiza natijalari aks ettiriladi. Xulosada ekspertiza ob’ektining umumiy tafsiloti quyidagicha yoziladi: “Me’yoriy hujjat (me’yoriy hujjat loyihasi) standartlashtirish davlat tizimi, o‘lchashlar birligini ta’minlash davlat tizimi, O‘zbekiston Respublikasi sertifikatlashtirish milliy tizimi talablariga va boshqa standartlashtirish tarmoqlararo tizimlariga muvofiq keladi (muvofiq kelmaydi)”.

Dalolatnoma ekspert va ekspertizani o‘tkazgan bo‘limlar rahbarlarinig imzosi bilan ishontiriladi va rahbariyat tomonidan tasdiqlanadi.

Kelishmovchiliklar bo‘yicha oxirgi qarorni me’yoriy hujjatni ekspertizaga jo‘natgan tashkilot; O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasining Sog‘liqni saqlash Vazirligi (o‘z vakolati doirasida); O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi xulosa shaklida qabul qiladi.

Me’yoriy hujjat ekspertizasining dalolatnomasi so‘rovchiga va ishlab chiquvchi – haqiqiy egasiga jo‘natiladi.

Dalolatnomaning bir nusxasi me’yoriy hujjat va barcha ilovalar bilan birga ekspertizani o‘tkazgan tashkilotda saqlanadi. Barcha hollarda me’yoriy hujjat ekspertizasi dalolatnomasining bir nusxasi “O‘zstandart” agentligiga jo‘natiladi.

Ekspert xulosaning holis (ob’ektivligi)ga mas’ullik ekspertizani o‘tkazgan mutaxassis-ekspertga yuklatiladi.