Toshkent davlat transport universiteti «materialshunoslik va mashinasozlik» kafedrasi «mashina va mexanizmlar nazariyasi. Mashina detallari»

 
7.1 rasm. Polzunni qiya tekislik bo‘yicha xarakatlanish sxemasi. 
Ikki holat bo‘lishi mumkin:
1 holat. Polzun ko‘tarilishi (gaykani burab kiritishda) 7.2-rasm. 
Burab kiritishda harakatlantiruvchi kuch bo‘lib aylana kuch F
t
xizmat qiladi (7.1-rasmga 
qarang). 
𝐹
𝑡
= 𝐹
𝑎
𝑡𝑔(𝜓 + 𝜙)
, 
bu yerda F
a 
- vint ta’sir etuvchi o‘qiy kuch,
𝜙
- ishqalanish burchagi.
Xarakat yo‘nalishiga qarama - qarshi yo‘nalgan ishqalanish kuchi F
ishq
xarakatga 
qarshilik ko‘rsatadi. Ishqalanish kuchi quyidagi ifodalar orqali aniqlanadi.
𝐹
𝑖𝑠
ℎ
𝑘
= 𝐹
𝑛
⋅ 𝑡𝑔𝜙
, 
𝐹
𝑖𝑠
ℎ
𝑘
= 𝑓 ⋅ 𝐹
𝑛
- Kulon qonuni. 
Bu ikkita ifodani tenglashtirib qo‘yidagini topamiz
𝑓 = 𝑡𝑔𝜙
 
7.2. rasm. Gayka burab kiritilishda rezbali biikmaga ta’sir etuvchi kuchlar. 

---

 Ishqalanish koeffitsienti 
𝑓
son qiymati bo‘yicha ishqalanish burchagining tangensiga teng. 
Burab kiritilishda vintli juftlikning f.i.k. ni foydali qarshilik kuchi ishining xarakatlanuvchi kuch 
ishiga nisbati kabi aniqlash mumkin
𝐴
𝑓.𝑘.
= 𝑆 ⋅ 𝐹
а
⋅ 𝜋 ⋅ 𝑑
2
⋅ 𝑡𝑔𝜓
-foydali qarshilik kuchining ishi. 
𝐴
𝑥.𝑘.
= 𝜋𝑑
2
𝐹
𝑡
= 𝜋𝑑
2
𝐹
𝑎
𝑡𝑔(𝜓 + 𝜙)
-xarakatlanuvchi kuchlar ishi. 
Bunda 
𝜂 =
𝐴
𝑓.𝑘.
𝐴
𝑥.𝑘.
=
𝐹
а
⋅𝜋⋅𝑑
2
⋅𝑡𝑔𝜓
𝜋⋅𝑑
2
⋅𝐹
а
⋅𝑡𝑔(𝜓+𝜙)
=
𝑡𝑔𝜓
𝑡𝑔(𝜓+𝜙)
Masalan: Trapetseidal rezbali gaykani burab kiritishda vintli juftlikda f.i.k. quyidagicha 
aniqlanadi. 
Berilgan bo‘lsin
𝑆 = 2𝑚𝑚
;
𝑑
2
= 13𝑚𝑚
;
𝑓 = 0,08;
𝛼 = 30
0
. 
Uchburchak va tratesiyadal rezbalar uchun ishqalanish koeffitsienti «keltirilgan» deb nom 
olgan va qo‘yidagi formula bo‘yicha aniqlanadi
f’ 
=
𝑓
𝑐𝑜𝑠 𝛼/2
=
0.08
0.866
= 0.083 = 𝑡𝑔𝜙
, 
bu yerda 
𝜙 = 4
°
48
1
-rezbaning ishqalanish burchagi.
𝑡𝑔𝜓 =
𝑆
𝜋𝑑
2
=
2
3.14 ⋅ 13
= 0.049
bu yerda 
𝜓 = 2
°
48
1
- vint o‘ramining ko‘tarilish burchagi