Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi

HOSILDORLIKNI PROEKTIV QOPLANISH USULI BO‘YICHA
ANIQLASH

Hosildorlikni bu usul buyicha aniqlaganda ikkita ko‘rsatgich: o‘simlik o‘sadigan maydondagi o‘rtacha proektiv qoplanganlik va 3% proektiv qoplangan maydondan olinadigan xom ashyo massasi, ya’ni 1% proektiv xom ashyoning "bahosi"ni aniqlanadi, (proektiv qoplanganlik bu tuprok (maydon) yuzasidagi o‘rganilayotgan o‘simlik proeksiyasidir (soyasi). Bu ko‘rsatilgan turli usullar bilan: ko‘zda chamalab, Ramenskiy turi, kvadrat tur va x.k.lar bilan aniqlanadi. Proektiv qoplanganlik bo‘yicha hosildorlik aniqlanganda eng murakkab, lekin eng aniq bo‘lgan ohirgi usul qo‘llaniladi.

1% qoplanganlik "bahosi"ni aniqlash uchun har 1dm² maydonchadan xom ashyo olib tortiladi va 1% qoplanganlik "bahosi": (M+m) hisoblab topiladi. Bu kattalik turli o‘simlik guruhlari va ekologik sharoitlarda turlicha bo‘lishi yodda bo‘lishi kerak. SHuning uchun 1% qoplanganlik "bahosi"ni xar bir o‘rganilayotgan maydonda aniqlash zarur.
Hosildorlikni namunaviy nushalar usulida hisoblangan formula bo‘yicha o‘rtacha proekt qoplanganlik "baho"si hisoblab topiladi.
Bu usul bilan past bo‘yli yoki sudralib o‘suvchi o‘simliklar, masalan, brusnika, tolokyanka, tog‘jambul kabilar hosildorligini aniqlashda ishlash qulay hisoblanadi.
Proektiv qoplanganlikni baholash faqat shu usul bilan hosildorligini aniqlashdagina emas, balki o‘simlik o‘sadigan joyni ta’riflash uchun ham zarurdir. Bu holda proektiv qoplanganlikni aniqrok bo‘lmasa ham bari bir engilrok usullar bilan, masalan Ramenskiy turi yoki ko‘z bilan chamalab aniklanadi.
Eng oddiy, lekin eng noanik usul - proektiv qoplanganlikni ko‘z bilan chamalab aniqlashdir. Uni har bir hisoblash maydonchasi o‘simliklar bir-biriga zich o‘sganda maydonning kancha qismidan yuqoridan band qilishni chamalab qaraganda baholanadi. Bu usulda tadqiqotchilargina etarli mahoratga erishgach foydalanishlari mumkin. Ko‘z bilan chamalash mashqini tur va Ramenskiy turi yordamida olib boriladi. Tadqiqotchi proektiv qoplanganlik va hosildorlik o‘rtasidagi bog‘lik to‘g‘risida katta amaliy ma’lumotlarga ega bo‘lganda, kelgusi ishlarni engillashtirish uchun regression taxlil usullarini qo‘llab, hisoblash jadvallarini tuzib olish mumkin.
Misol. Ekspluatatsion zahirani hisoblash uchun o‘simlik o‘sadigan 2ga maydonda 1% qoplanganlik "baho"si aniqlanadi, buning uchun har bir maydondan 1dm² joydan xom ashyo yigiladi va tortiladi. Massa ogirligi 25, 22, 21, 27, 29, 18. 15, 24, 20, 9, 24, 12, 18. 14, 16
O‘rtacha arifmetikani quyidagi formula bo‘yicha hisoblaymiz:
Σ Mp 294
M =------- ; M=------=19,6
p 15
o‘rtacha arifmetik hatolikni aniqlash uchun, dispersiyani (S)

(ΣMn)²

S = ΣM p²- ----------
p
va kvadratik og‘ishni ( σ)
s
σ=√-----;
p-1

hisoblash zarur

(294) 86436
S=6222- ------ = 6222- --------=6222-5762=460
15 15

466
σ=√------ = √ 32,8 = 5,2

14

Hatolikni (m) quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

σ 5,2
m = -------; m = ----- =1,4 M1+ m 1=19,6+1,4
√ p √ 15

Ushbu maydonda o‘rtacha proektiv qoplanganlikni aniqlaymiz, bunda 15, 10, 12, 19, 16, 10,15, 10 12, 16, 12, 21, 16, 12, 15 ga teng bo‘ladi. O‘rtacha arifmetikni quyidagi formula bo‘yicha aniqlaymiz.

Σ Mp 211

M =------- ; M=------=14;
p 15

(ΣMn²) (211)²

S = ΣM p²- ---------; S= 3121- ------= 193;
p 15

s 193
σ=√-----; σ=√-----=3,7

p-1 14

σ 3,7
m = -------; m = ----- =1,03 M²+ m²=14+1,03;

√ p √ 15
Hosildorlikni hisoblaymiz:

M^l x M² = 19,6 x 14=274,4

m^l x m² formula bo‘yicha (M¹ x m¹)² + (M¹x m²)² ;

m ^{2, l} = √(14x1,4)²+(19,6x1,03)² = √ 788= 28,15;

SHunday qilib, 2ga maydonda hosildorlik 274+28,15 ni tashkil etadi. Hosildorlikni (eng pastki chegarasi) o‘simlik o‘sadigan maydon yuzasiga ko‘paytirib, ekspluatatsion zahirani hisoblab chiqamiz:

(274-2 x 28,15) x ...00=4354000 g =4354kg

4354kg xo‘l xom ashyo

Xo‘l xom ashyodan quruq xom ashyo chiqimi 50% ni tashkil etadi. SHunday qilib o‘simlik o‘sadigan maydonda xom ashyoning ekspluatatsion zapasi 2177kg ga teng.