Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi

XOSILDORLIKNI NAMUNAVIY NUSXALAR USULI
BUYICHA ANIQLASH

Xosildorlikni namunaviy nusxalar buyicha baxolaganda ikkita kursatkichni -tovar nusxalar (novdalar)ning maydon birligidagi soni va xar bir nusxa (novda)dan olingan xom ashyoning o‘rtacha og‘irligini aniqlash zarur.

Bu usul bilan ishlaganda hisob birligi bulib nusxa (masalan otkulokning nusxasi) yoki novda (mevali na’matak novdasi) bo‘lishi mumkin. Novdani hisob birligi qilib ishlatish, nushalar chegaralarini ajratish qiyin bo‘lgan, alohida nushalar o‘sish darajasi bo‘yicha keskin farq qilgan va yaxlit nusxadagi xom ashyoning yig‘ish mumkin bo‘lgan (masalan jo‘ka) xollarda qulaydir.
Nusxa (novda)lar sonini hisoblash o‘simlik o‘sadigan maydonda joylashtirilgan 0.25 dan 10 m gacha o‘lchamidagi hisoblash maydonchalarida yoki marshrut yo‘llarida olib boriladi.
Maydonchalar kattaligi o‘rganilayotgan tur o‘lchamlari bilan, ularning soni - o‘rganilayotgan turning maydonda tekis tarqalganligi bilan belgilaniladi.
O‘simlik qoplamida ancha va nisbatan tekis tekis tarqalgan o‘simliklar uchun odatda 15-20 ta maydoncha, kamroq, va notekis tarqalganida 30-50 ta maydoncha joylashtirish etarli bo‘ladi.
Xosildorlikni 15% aniklikda namunaviy nushalar usulida aniqlash uchun nushalar soni va ularning xom ashyo fitomassasi miqdorini 10% aniqlikda baxolash zarur. Agar nushalar soni kam bo‘lsa (1 m da o‘rtacha soni 1 nushadan kamga to‘g‘ri kelsa), ularni marshrut yullarida sanash qulayrok. Bunda o‘simlik o‘sadigan maydon sathini aniqlashda qo‘llangan marshrut yullaridan foydalanish mumkin, birok ularni o‘simlik o‘sadigan maydon kattaligi va uning zichligiga karab 20-30 yoki 100 qadamli bo‘laklarga bo‘lib chiqish zarur (o‘simlik o‘sadigan maydon qanchalik katta va undagi tur qanchalik kam uchrasa, yo‘l bo‘laklari shunchalik katta olinishi zarur).
Tovar nushalar (novdalar) soni marshrut yo‘nalishi bo‘ylab eni 1 yoki- 2 m yo‘lakda sanaladi. Ishonchli o‘rtacha kattaliklarni olish uchun 25-40 ta marshrut yo‘nalishdagi yo‘laklarda hisoblash olib borish kerak.
Namunaviy nushalarning xom ashyo massasini aniqlash uchun hisoblash maydonchalarida yoki marshrut yo‘nalishi bo‘yicha barcha tovar nushalaridan sub’ektiv "o‘ziga xos" joylarni tanlamasdan olib boriladi. Marshrut yo‘nalishi bo‘ylab uchragan xar ikkinchi, beshinchi yoki uchinchi nushani tanlab, bir tizimga solib ishlash ob’ektivroq natija beradi.
Namunaviy nushalar soni ularning tarqalganligiga bogliq. Er ostki organlar yoki gul to‘plamlarining og‘irligini aniqlashda aksariyat xollarda 40-60 ta namunaviy nushalar etarli bo‘ladi. Er ustki organlar og‘irligi buyicha keskin farq qilishi mumkin va uning uchun nushalar (novdalar) soni 100 va undan yuqori bo‘lishi mumkin. Agar nushalar turli darajada rivojlangan bo‘lsa, ularni 2-3 guruhga maxsus belgilari buyicha, masalan 1-3 novdali (bargli) yoki ko‘p novdali (bargli) yoki vegetativ nushalarga bo‘lib olish mumkin. Bu holda xar bir guruhda va umumiy zarur nushalar soni ko‘prok bo‘ladi. Albatta, guruhlarga bo‘lib o‘rganilganda, har bir guruhga mansub nushalar sinfi alohida hisoblanadi. Bunda zarur bo‘lgan namunaviy nushalar sonini hisoblash maydonlarni sonini aniqlashda ko‘llaniladigan formula yordamida aniqlanadi.
Har bir namunaviy nushaning xom ashyo organini topib olinadi va ularning o‘rtacha qiymati (M+m) hisoblab topiladi. Barcha nushalarni birga tortib, undan o‘rtacha umumiy og‘irlikni nushalar soniga bo‘lib hisoblash to‘g‘ri kelmaydi, chunki bunday usulda olingan natijalarni statistik qayta ishlash mumkin bo‘lmay qoladi. Meva yoki gullarning zahirasini aniqlayotgan xollardagina bitta nushaning o‘rtacha og‘irligini 100 ta nushani 10 marotaba tortish natijasida baholash mumkin. Biroq, bu usul juda xam aniq emas.
Bitta namunaviy nushaning xom ashyo mevasi (og‘irligi)ni o‘rtacha nushalar soniga kupaytirib topiladi.