Toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti

Geologiya va Gidrogeologiya fanidan
YER OSTI SUVLARINING KIMYOVIY TAHLILI NATIJALARINI
QAYTA ISHLASH VA ULARNING XALQ XO’JALIGIDA ISHLATISH
UCHUN BAHOLASH.


Hisob grafik ishi

Toshkent-2023

YER OSTI SUVLARINING KIMYOVIY TAHLILI NATIJALARINI
QAYTA ISHLASH VA ULARNING XALQ XO’JALIGIDA ISHLATISH
UCHUN BAHOLASH.

Gidrogeologiya, melioratsiya, suv ta'minoti va shu kabi boshqa fanlar uchun yer osti suvlarining kimyoviy tarkibini o’rganish juda katta ahamiyatga ega. Burg’i quduqlaridan, buloqlardan va boshqa yer osti suvlarining yer yuzasiga chiqish joylaridan olingan na'munalarini kimyoviy tahlil qilish orqali ularni tarkibi aniqlanadi. Tahlil natijalarini qayta ishlash yo’li bilan yer osti suvlari bilan aholini ta'minlash va uni sug’orishga ishlatish mumkinligi aniqlanadi, shuningdek yer osti suvlarining tog’ jinslariga va temir-beton konstruktsiyalariga salbiy ta'sirini, hamda ular tarkibi va xossalari bo’yicha qaysi sinfga, guruhga va turlarga xos ekanligi aniqlanadi.

Ushbu tajriba ishidan asosiy maqsad umumiy qabul qilingan tavsifnoma, me'yor hamda talabnomalar va kimyoviy tahlil natijalarini qayta ishlash usullari bilan tanishishdir. Suvning kimyoviy tarkibi va xossalarini tavsiflashda uning quyidagi uch turdagi tahlili qo’llaniladi: dala, qisqartirilgan va to’liq kimyoviy tahlillar.
Gidrogeologik-meliorativ tadqiqotlarning ko’pgina hollarida suv qisqartirilgan kimyoviy tahlil qilinadi. Shuning uchun talabalar yer osti suvlarini tarkibini va undan turli maqsadlarda foydalanish mumkinligini o’tkazilgan qisqartirilgan kimyoviy tahlil natijalari bo’yicha baholashlari kerak.
Vazifalar:
Yer osti suvlarining qisqartirilgan kimyoviy tahlili natijalaridan quyidagicha foydalaniladi (2-jadval):
1. Qayta hisoblash koeffitsientlaridan foydalanib Cl^—0,03; SO₄^---0,02; HCO^-₃-0,02; Na⁺-0,04; K⁺-0,026; Ca⁺⁺-0,05; Mg⁺⁺-0,08. (Na⁺ va K⁺ ionlarini ularni o’rtacha arifmetik qiymati bo’yicha hisoblanadi) mg/l birligida berilgan ionlarni mg-ekv/l va mg-ekv foiz birligiga o’tkazing.
2. Umumiy mineralizatsiya va harorat bo’yicha suvning turini hamda O.A.Alekin tasnifnomasi bo’yicha uning sinfi, guruhi va turini aniqlang. Suvning kimyoviy tahlil natijasini M.G. Kurlov formulasi ko’rinishida ifodalang.
3. Qo’llanilayotgan me'yorlar va davlat standarti bo’yicha suvning sifatini uni aholi uchun ichishiga hamda qishloq xo’jaligida qo’llashga yaroqliligini, shuningdek temir va temir-beton konstruktsiyalariga salbiy ta'sirini baholang.
4. Kimyoviy tahlil natijalaridan foydalanib proportsionallik koeffitsienti (K) bo’yicha yer osti suvining genetik turini aniqlang hamda ularni paydo bo’lishi haqida fikr yuriting. Talaba uchun kimyoviy tahlil natijalari 2-jadval ko’rinishida beriladi.
Suvlarning kimyoviy tahlil natijalari asosan ion shaklida ifodalanadi. Ionlar miqdori bir litr suvdagi grammlar yoki milligramlar bilan ifodalanadi. Suvning xossalarini to’liq tavsiflash uchun kimyoviy tahlil natijalari mg-ekv/l bilan ifodalanadi. mg/l ko’rinishidagi kimyoviy tahlil natijalarini mg-ekv/l ko’rinishiga o’tkazish uchun har bir ionning mgg`l ifodasi uning ekvivalent massasiga bo’linadi. Turli mineralizatsiyali suvlarning kimyoviy tahlili natijalarini taqqoslab proportsional miqdorlar olish uchun ionlarning mg-ekvg/l miqdori foiz mg-ekv/l ga aylantiriladi. Shu maqsadda anionlar va kationlarning mg-ekv/l dagi miqdori yig’indisining har bir alohida 100 foiz deb qabul qilinadi, keyin har bir ionning shu yig’indiga nisbatan ekvivalent nisbiy miqdori foizda hisoblanadi.

2-jadval
Kimyoviy tahlil natijalari.

Burg’i qudug’ini tartib raqami
suv namunasi olingan chuqurlik,
m
suvni mineral-
si mg/l
erkin holdagi CO₂ mg/l
pH
Kolititr
Ionlar miqdori, mg/l
Anionlar
Kationlar
Cl^-
SO₄^{- -}
HCO^-₃
Ca⁺⁺
Mg⁺⁺
Na⁺+K⁺
10
8,0
673,2
63
6,7
310
124,5
83,0
276,3
88,6
24,4
76,8

							1. Misol uchun olingan variantda (3-jadval) kimyoviy tahlil natijalari ion shaklida berilgan. Qayta hisoblash koeffitsientlaridan va yuqorida keltirilgan qoidalardan foydalanib tahlil natijalarini mg-ekv/l hamda foiz mg-ekv/l ifodasiga o’tkaziladi va hisoblash natijalari jadval ko’rinishida ifodalanadi.

Kimyoviy tahlilni qayta ishlash

Kimyoviy kompon
Taxlilni ifodalash shakli
Kimyoviy kompon /kationlar/
Taxlilni ifodalash shakli

mg/l
mg-ekv/l

foiz mg-ekv/l

mg/l
mg-ekv/l

foiz mg-ekv/l
Cl^-
124,5
3,51
36,0
Ca⁺⁺
88,6
4,42
45,3
SO₄^--
83,0
1,73
17,7
Mg⁺⁺
24,4
2,01
20,6
HCO₃^-
276,3
4,52
46,3
Na⁺ K⁺
76,6
3,93
34,1
yig’indi
483,8
9,76
100,0
yig’indi
189,6
10,36
100,0
Quruq qoldiq – 673,4 rN-6,7
Erkin qoldiq SO₂-69,0 mg/l kolititr-1