Toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti

Irrigatsion koeffitsientlarni hisobga olish formulasi
№
Suvdagi ionlarning nisbati
Irrigatsion koef-t "K"
1
Suvdagi Na⁺ ionning miqdori Sl^--ionining miqdoridan kichik. Suv tarkibida natriy xlor (NaCl) bor.
RNa⁺ rCl



2
Suvdagi Na⁺ ionning miqdori Sl^--ionining miqdoridan katta, lekin kuchli kislotalar ekvivalentlari yig’indisidan kichik rCl^-+rSO^”₄ rNa⁺ rCl.
Suvning tarkibida Na⁺ ning Sl^- - va SO^”₄ tuzlari bor.



3
Suvdagi Na⁺ ionining miqdori kuchli kislotalar ekvivalentlari yig’indisidan katta, rNa⁺ rCl^-+SO₄^’’, suv tarkibida Na⁺ning Cl^-, SO₄^’’ va rCO₃^” tuzlari bor.



Ilova: "r" harfi ko’rilayotgan ion miqdori (mg-ekv/l)

14-jadval

		Suvning irrigatsiya uchun yaroqli darajasi quyidagi tasnifnoma bo’yicha aniqlanadi.

Irrigatsion koef-t ki-ti
Suvning sifati
Suvning tasnifi.

yaxshi
Zararli ishqorlarni to’planishini oldini olish uchun maxsus tadbirsiz ishlatish mumkin.

18-6

qoniqarli
Ishqorlarning asta-sekin to’planishini bartaraf qiluvchi alohida tadbiriy-choralar ko’rish kerak (bundan erkin drenajlangan qumoq tuproqlar istisnodir)

5,9-1,2

qoniqarsiz

Sun'iy drenaj doimo kerak

sug’orishga yaramaydi.

Suv umuman sug’orishga yaroqsiz

Sug’orishga ishlatiladigan suvlarni tuz tarkibini baholash uchun kimyoviy tahlil natijalarini tuz shaklida ifodalaymiz.
Na₂SO₄ tuzi hisobi:
Na⁺=76,6 0,3237=24,8 mg/l
SO^II₄=83,0 0,6763=56,13 mg/l

NaCl tuzi hisobi:

Na⁺=76,6 0,3944=30,2 mg/l
Cl^-=124,5 0,6066=75,5 mg/l

Na₂CO₃ tuzi hisobi:

Na⁺=76,6 0,4338=34,2 mg/l
NCO^-₃=276,3 0,5662=156,34 mg/l

Na₂SO₄ tuzi miqdori 24,8+56,13=80,93 mg/l

NaCl tuzi miqdori 30,2+75,5=105,7 mg/l
Na₂CO₃ tuzi miqdori 34,2+156,34=190,54 mg/l

Tuzlar nisbati bo’yicha 80,93 :105,7: 190,54 bo’lib, ko’rilayotgan yer osti suvi sug’orish uchun yaroqlidir. Irrigatsiya koeffitsienti bo’yicha suvning sifati sug’orish uchun qoniqarli, chunki ionlarning o’zaro munosabati bo’yicha:

rCl^-+rSO₄^II rNa⁺ rCl^-
3,51+1,73 3,93 3.51;

Irrigatsiya koeffitsient miqdori quyidagiga teng:

Ushbu suvdan sug’orishda foydalanilganda tuproq qatlamida ishqorlarning asta-sekin to’planishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Buning uchun maxsus tadbiriy choralar ko’rilishi shart. Bunga erkin drenalangan bo’sh tuproqlar istisnodir.
10. Suvning genetik turini va paydo bo’lish sharoitini aniqlash uchun proportsionallik koeffitsientidan foydalaniladi. Shu bilan birga proportsionallik koeffitsienti miqdorini aniqlashda natriy va xlorning mg-ekv/l miqdori olinadi. U koeffitsient oldidagi "r" harfi bilan belgilanadi.
Proportsionallik koeffitsienti ,bo’lsa,
u holda yer osti suvining genezisi-okean suvi bo’ladi,
bo’lsa,
u holda yer osti suvining genezisi sedimentatsion yoki dengiz suvi
bo’ladi.
Yer osti suvining genetik turini aniqlashda uning tarkibidagi erigan gazlarning turi katta ahamiyatga ega. Chunonchi, agarda yer osti suvlarining tarkibidagi erigan holdagi N₂, O₂, SO₂ bo’lsa bunday suvning genezisi atmosfera suvi bo’ladi. Yer osti suvining metamorfik va magmatik genezislari tabiatda sof holda uchratilmagan.
Biz tahlil qilayotgan variantdagi yer osti suvi tarkibidagi Na⁺ va Sl^-- ionlarining g-ekv/l miqdori bo’yicha proportsionallik koeffitsienti bo’ladi.
Demak, yer osti suvining genezisi ishqorlanish tipidagi atmosfera suvidir.
11. Yer osti suvining paydo bo’lishi xaqida fikringizni ayting.
Yer osti suvining mineralizatsiya darajasi va aniqlangan genetik turi asosida uning paydo bo’lish sharoiti haqida taxmin qilish mumkin.
Jumladan: a) Chuchuk yer osti suvlari asosan yerning faol suv almashinish mintaqalarida, daryo allyuvial yotqiziqlarida, tog’li tumanlardagi darz, karst bo’lgan intruziv va karbonat jinslarda paydo bo’lishi mumkin, b) Sho’rroq va sho’r yer osti suvlari asosan ikki daryo oralig’idagi tog’ jinslarida, cho’l sahro hamda tog’li tumanlarning slanetsli tog’ jinslarining darzlari paydo bo’lishi mumkin. Biz tahlil qilayotgan misolda yer osti suvlari chuchuk bo’lib, u daryo vodiysining allyuvial yotqiziqlarda paydo bo’lgan.