Toshkent kimyo-texnologiya instituti

1.2. Mineral o'g'itlarningsinflargabo'linishivaolinishi
Mineral o'g'itlarasosanqishloqxo'jaligida, hosildorliknioshirishmaqsadidaekinzorlarigasolishuchunishlatiladi. O'g'itishlatiladiganikkinchiasosiysohabukimyosanoatidir. Ayniqsa, natriyvakaliytuzlari, masalan, CI, KC1 lar. Soda, xloridkislota, potash, o'yuvchinatriy, o'yuvchikaliyishlabchiqarishuchunxomashyodir. Na2SO4 esa shisha, natriysulfid, ftorid, kaliyvanatriydixromat, natriyfosfatishlabchiqarishdaxomashyohisoblanadi.Metallurgiyasohasidao'g'itlarrudalarniboyitishda, metallarnisuyuqlantirishda, elektrolizyo'libilanmetallarolishda, metallyuzasigaishlovberishda, metallvaqotishmalarnipayvandlashdaishlatiladi. Ayniqsa, natriysulfat shisha olishdaasosiyxomashyohisoblanadi.
O'g'itlarkelibchiqishi, qo'llanishsohasi, tarkibi, xossalarivaolinishusullarigaqarabsinflargaajratiladi. Barchao'g'itlarikkiga:
1) bevosita (o'simliknioziqlanishiuchunishlatiladi);
2) bilvosita (tuproqnikimyoviymeliorizatsiyasi, pH nito'g'rilashuchunishlatiladi) o'g'itlargabo’linadi.
Kelibchiqishigaqarabo'g'itlar mineral, organik, organo-mineral vabakterialo'g'itlargabo'linadi. Mineral o'g'itlarasosan mineral tuzlardir (ammo ungaorganikmoddakarbamidni ham kiritadilar). Organiko'g'itlargago'ng, torf, yashilo'simliklar, kompost, najasvaboshqalarkiradi. Bakterialo'g'itlartarkibidatuproqdao'simliko'zlashtiraoladiganoziqaelementlarinito'plovchimikroorganizmlarushlaydi. Masalan, tuganakbakteriyalarinitrogenazafermentiatmosferaazotinibirikmaholgao'tkazibto'playdiyokiorganikbirikmalarniparchalovchifosfobakteriyalarorganikbirikmalartarkibidagifosfornio'simliko'zlashtiraoladiganholatgakeltiradi. Yerimizatmosferasida 4∙1015 tonnaazotbor, ya'ni har 1 gayergahavodagi 80 mingtonnaazotto'g'rikeladi. Bu 1 gayergaekilgano'simlikbilanchiqibketadiganazotmiqdoridan million martako'pdemakdir. Dukkaklio'simliklartarkibidayashovchiazotbakteriyalariatmosferaazotinibiriktirgandaboradiganreaksiyaniumumiyholdaquyidagichayozishmumkin:
2N₂ + 6H₂O + 3C + 356 kJ = 4NH₃ + 3CO₂
Shundayyo'lbilan 1 gahaydalganyerdanyiliga 50 kg gachabog'langanazottushadi. Havodachaqmoqchaqishitufayli ham har yili 1 gayerga 15 kg gachaazottushadi.
Mineral o'g'itlartarkibgaqarabfosforli, azotli, kaliyli, magniyli, borlivaboshqao'g'itlargabo'linadi. Tarkibidagioziqaelementningsonigaqarabo'g'itlarikkiga: oddiyyokibirkomponetli (tarkibidao'simliko'zlashtiradiganbitta element ushlaydi) vakompleks (tarkibidaikkitavaundanortiq element ushlaydi) o'g'itlargabo'linadi.
Komplekso'g'itlarmurakkabvaaralasho'g'itlargabo'linadi. Murakkabo'g'itlarbittakimyoviybirikmabo'libtarkibidakamidaikkitavaundanortiqo'simliko'zlashtiradigan element ushlaydi. Aralasho'g'itesaoddiyyokimurakkabo'g'itlarnibir-birigamexanikaralashtirishyo'libilanolinadi.O'g'itlartarkibida 33% dan ortiqta'siretuvchimoddasaqlasa, konsentrlangan, 60% dan ortiqsaqlasa, yuqorikonsentrlangandeyiladi.
Yuqoridaaytibo'tilgan 10 element bilanbirgajuda oz miqdor­larda (mikromiqdorlarda) B, Cu, Co, Mn, Zn, Mo, I kabikimyoviyelementlar ham zarur. Ularmikroelementlar, tarkibidashundayelementlarboro'g'itlaresamikroo'g'itlardeyiladi. Hozirmikro-o'g'itlarsizishyuritibbo'lmaydi, chunkiulardanfoydalanishqishloqxo'jaligidaqo'shimchaimkoniyatlaryaratadi.Mikroo'g'itlaro'simliklarninghosildorliginioshirishbilanbirqatorda, ularnikasalliklargachidamliliginioshiradi. Mikroo'g'itlaro'simlikorganizmidagibiokimyoviyjarayonlarnitezlashtiradi, fermentlaraktivliginioshiradi. Oqsilvanukleinkislotalarsintezi, vitaminlar, qandmoddalarivakraxmalsinteziniko'paytiradi. Mikroo'g'itlar har 1 gayerga 1 kg gachasolinadi.
Agregatholatigaqarabo'g'itlarqattiq, suyuq (masalan, ammiakningsuvdagieritmasivasuspenziyasi) vagazsimon (masalan, karbonatangidrid) o'g'itlargabo'linadi.
O'g'itlarerishdarajasigaqarab, suvdaeruvchivatuproqkislotalaridaeruvchio'g'itlargabo'linadi. Barchaazotlivakaliylio'g'itlarsuvdaeruvchio'g'itlargakiradi. O'simliklarularnitezo'zlashtiradi. Ammo ularteztuproqsuvlaridaerib, yuvilibketadi. Tuproqkislotalaridaeruvchio'g'itlargako'pchilikfosfatlarkiradi. Ularsekinlikbilaneriydiganholatlargao'tadilar, biroq, tuproqdauzoqmuddatsaqlanadilar.O'g'itsolishnafaqattuproqdao'simliko'zlashtiradiganoziqmoddalarniko'paytiradi, balkiuningfizik-kimyoviyvabiologikxossalariga ham ta'siretadi, tuproqningunumdorliginioshiradi.