Toshkent kimyo-texnologiya instituti

2.2. Ammiakliselitraishlabchiqarishtexnologikjarayoni
Nitratkislotasiniammiakgazibilanneytrallashnatijasidaammoniynitrat, ya’niammiakliselitrahosilqilinadi:
NH₃(g) + HNO₃(s) =NH₄NO₃(k) + 144,9 kj
Bu geterogensistemaekzotermikjarayonbo‘lib, kattatezlikbilanboradivako‘pmiqdordagiissiqlikajralibchiqadi. Sanoatdabuissiqlikdanreaksiyanatijasidahosilqilinganeritmaningkonsentratsiyasinioshirishdaunumlifoydalaniladi. 47-60% li nitratkislotasiniammiakgazibilanneytrallashnatijasidaammoniynitrateritmasihosilbo‘ladi. Bu eritmanibug‘latishdaneytrallanishissiqligidanfoydalaniladi. Bundaajralibchiqadiganissiqlikmiqdorinitratkislotasiningkonsentratsiyasigato‘g‘riproporsionalravishdabog‘liqbo‘ladi. Olinadiganeritmadagiammoniynitratmiqdorireaksiyauchunolingannitratkislotasikonsentratsiyasigaproporsionalo‘zgaradihamdaneytrallanishissiqligidanfoydalanilgandauningeritmadagimiqdorioshibboradi.

2.1. rasm. Nitratkislotasinigazxolidagi — (atmosferaammiakbilanneytrallash issiqligibosimiva 18°C da)

2.2. rasm. Eritmadagi NN4NO2miqdoriningreaksiyauchunolingan NHO3- konsentratsiyasigabog‘liqligi (70ºC)

XX asrningoltmishinchiyillaridanboshlab 58-60% li nitratkislotasiishlabchiqarishyo‘lgaqo‘yilgan. So‘tkasiga 1360-1575 tonnamahsulotishlabchiqariladiganammiakliselitra (AS) qurilmalariishlabkelmoqda.Bundayqurilmalar AS-67, AS—72 va AS-72M (takomillashgan) yuqoritexnikdarajadaishlangan, avtomatlashgan, samaraliusulvasharoitlarbarpoqilinganbo‘lib, yuqorisifatlimahsulotishlabchiqarishimkoniniberadi. Ularjixozlariningjoylashishi, tuzilishi, texnologiktartibibilano‘zarofarqlanadi.AS-67 qurilmasidasulfatqo‘shimcha (eritmagasulfatkislota) qo‘shish, AS-72 da — sulfat-fosfatqo‘shimchaqo‘shishva AS-72M da esamagnezial (magniynitrat) qo‘shishbilanamalgaoshiriladi.Texnologiyadaasosiyjixoz NIF xisoblanadi (4-rasm). NIF -72 OZX18H11 va 12XH10T markalizanglamaydiganpo‘latdantayyorlanganbo‘lib, ikkitasilindrikqismdan: ostkireaktorsismi (f= 1,6 m) vaustkiseperatsiyaqismi (F= 3,8 m) dan iborat. Umumiybalandligi 10 m nitashkiletadi.

3- rasm. NIF jixozi: (H-10 m):

1-pastki neytrallagichqobig‘i (f-1,6 m); 2-reaksiya stakani (F=1.2 m); (H=4.3 m);
3-titanli ammiakpurkagich;
4-nitrat kislotapurkagich;
5-girdoblagich;
6-reaktor kobigi;
7-qalpokli tarelka;
8-to‘rli tomchitutgich.
Reaktorqismidaqobiq 1 ningichidareaksiyastakani 2 (F=1,2 m, H = 4,3 m) bo‘lib, ostidateshiklaribo‘ladi. Reaktorostiga titan purkagich 3 va 4 orqaliammiakvanitratkislotasipurkaladi. Purkagichteshigidaammiakoqiminingtezligi 30-50 m/sekbo‘ladi (3 mm diametli 6650 ta teshikbor). Nitratkislotasiningoqimtezligiesa 2-3 m/sekgaetadi (purkagichda 1,5 mm diametrli 2160 ta teshikbor).
Hosilbo‘lgan NH4NO3 eritmasidagima’lummiqdorsuvreaksiyaissiqligita’siridabug‘lanadi. Natijadako‘taruvchikuchhosilbo‘ladiva bug‘-suyuq, emulsiyagirdoblagich 5 orqalireaksiyastakaniyuqorisigasochiladi. Buningnatijasidabug‘-suyuqaralashmao‘zaroajraladi. Ajralgansuyuqlikjixozqobig‘ivareaksiyastakaniorasidagitirqishorqalireaktortubigatushadi. Stakangauningostkiteshigidankiradi (tirqishda ham bug‘lanishdavometadi). Reaksiyamuxitidareagentlarjudaqisqamuddat (0,5-1 sek) bo‘lishisabablinitratkislotasivaammoniynitratningparchalanishihamdaularningerkinazotxolatidayo‘qolishijuda oz bo‘ladi.
Jixozningyuqoriqismida separator 6 bo‘lib, tomchili bug‘ 0,6 m/sektezlikdako‘tarilib, to‘rttabarbotajqalpoqlitarelkali 7 da yuviladi. pastidagi 2 ta tarelkadanitratkislotasibilankislotaligioshirilgan 20-25 % li hosilbo‘lgan NH₄NO₃eritmasiyordamida bug‘ ammiakdanyuviladi. Yuqoridagiikkitatarelkadaesatomchilibug‘ kondensatiyordamidahosilbo‘lgan HNO₃bug‘iva NH₄NO₃eritmasitomchilaridanyuviladi. Tomchilardantamomilaxolibo‘lishniqaytargich 8 da amalgaoshiriladi. Yuvindilar NIF gaqaytariladi.

4-rasm. Kombinatsiyalanganbug‘latgichjixozi N-16m (08X22H6T):

1-qobiq.-quvurli qism;
2-konsentratsiyalash qismi (F-2,8m, H-6m);
3-teshikli tarelkalar;
4- issiqlikkiritishquvurlari (F-28m, H-6,4m);
5-tozalash qismi; (F-3,81);
6-turli tomchiqaytargich;
7-teshikli tarelkalar.
NIFdaolinganammoniynitratningkonsentrlangan (-90%) eritmasinikombinatsiyalanganbug‘latgichjixozidabug‘latibbutuzningsuyuqlanmasiolinadi. Bu jixoz 08X22H6T markalipo‘latdantayyorlanganbo‘lib, uningumumiybalandligi 16 m tashkiletadivaasosiyqobiq-quvurli (F=2,8 m, H=6,4m) qismi NH₄NO₃eritmasinibug‘latishgaxizmatqiladi. Eritmaungaquvurlarningichkidevoridanoqibtushadi. Issiqlikmanbaisifatidafoydalaniladigan 1,3-1,5 MPa bosimlibug‘niquvurlararobo‘shliqqaberiladivaissiq (180°C) xavoquvurlarichidatomayotganeritmagaqarshiyuboriladi. Havoesajixozningkonsentratsiyalovchiqismi 2 (F=2,8 m, H-6 m) ostidankiradivaundajoylashgan 5 ta teshikli (elakli) tarelkalar 3 dan o‘tibboradi. Konsentrlashqisminingyuqorisidagiuchtatarelkalaridaissiqlikberuvchiiloniziquvurlarbo‘ladi. Bu jarayonniamalgaoshirishdaxavoningnamligi 20 g/kg dan oshmasligilozim. Konsentrlashqismidanxarorati 175-185°S bo‘lgan 99,7% li NH₄NO₃suyuqlanmasioqibtushadi.
Jixozningyuqoritozalovchiqismi 5 da (F=3,8m) ikkitateshikli (elakli) tarelka 7 lar bo‘lib, yuqorisidagitarelkakondensatbilan, ostkitarelkaesaammoniynitrateritmasibilanyuvilibturadi. Ularkirayotgan NH₄NO₃eritmasiniqismanbug‘latishva bug‘-xavoaralashmasiniyuvishgaxizmatqiladi. Ammiakliselitraishlabchiqaradiganqurilma AS-72M ningtexnologiksxemasi 6- rasmdako‘rsatilgan.

5-rasm. AS-72M qurilmasinnnng texnologiksxemasi 
(F-11X8m; N-63,5m) 

1-ammiak gaziniisitgich; 2-nitrat kislotasiniisitgich; 3-NIF jixozlari; 4,5 - qo‘shimchaneytrallagichlar; 6-kombinatsiyalangan bug‘latishjixozi; 7-bug‘-xavo aralashmaniyuvgich; 8,18-skrubberlar; 9-gidrotutqich-neytrallagich; 10-suyuqlanma filtri; 11-suyuqlanma baki;

12- botirmanasos; 13-markazdan qochmanasos; 14- ammoniynitrateritmasiuchunbak; 15-yuqoridagi bak. 16-akustik granulyator. 17- donalashtiruvchi minora. 19.22 ventilyatorlar. 20-lentali transporter. 21-donalarni qaynovliqatlamlisovitgich . 23.24-xavo isitgich, 25-xavo puflagich.

Gaz xolatidagiammiakisitgich 1 dan o‘tib, 120-160°C gachaqiziydi. Nitratkislota (58-60% liresaisitgich 2 dan o‘tib, harorati 80-90°C gachako‘tariladi. Ularikkita parallel ishlaydigan NIF jixozigatushadi. Azotnibug‘-tomchibilan (NH₃, HNO₃, NH₄NO₃, NO₂xolida) yo‘qotilishinikamaytirishuchunnitratkislotameyoridanortiqroqbo‘ladi. Chunkiammoniynitrateritmasiyuzasida HNO₃bug‘ bosimiammiaknikiganisbatankamroqbo‘ladi. Jixozdanchiqayotgan HNO₃konsentratsiyasi (2-5 g/l) avtomatikboshqaribturiladi. Bu eritmaningharorati 150- 170°C, NH₄NO₃miqdoriesa 89-92% bo‘ladi. Bu eritmaasosiy 4 vanazoratchi 5 neytrallagichlardaammiakbilanneytrallanadi. Bularga 30-40% li Mg(NO₃)₂eritmasiberiladi. Konsentratsiyasi 0,1-0,5 g/l ammiakli NH₄NO₃eritmasikombinatsiyalanganbug‘latgichjixozi 6 gatushadi. Undansuyuqlanmagidroto‘sqich — neytrallagich 9 vafiltr 10 orqaliyig‘uvchibak 11 gatushadi.
Bakdannasos 12 yordamidabak 15 gayuboriladi. Bu bakesadonadorlovchi minora 17 ustidajoylashganbo‘ladi. Yuqoridagibak 15 dan suyuqlanmauchtavibroakustik (tebranmaakulstik) donadorlagich 16 orqaliminoragasochiladi (bundantashqariyanauchtadonadorlagichzaxirada — navbatdaturadi). Donadorlovchi minora 17 kesimito‘g‘riburchakli 11x8 m, kalinligi 2 mm li 08X17T markadagipo‘latdanyasalganvauningbalandligi 63,5 m gateng. Minoraningtashqitomoniuglerodlipo‘latbog‘lamlarbilanmaxkamlangan.
Hosilqilingansuyuqlanmatebranmaakustikdonadorlagich (6.7- rasm) da plastika 3 gao‘rnatilgansoplodantushadivaplastinkadanostkiteshiklitebratgichdankelayotganakustiktebranishnisingdiribsochiladi.
Selitrasuyuqlanmasi 0,2% namlikda 167°C atrofidagiharoratdakristallanaboshlaydi, 140°C haroratdaesato‘laqotadi. Minora ostidanberilayotganxavomiqdoriyozoylarida 500 ming m3/soat, qishfaslidaesa 300-400 ming m3/soatbo‘ladi. Minoraningostkikonussimonqismidandonadormahsulotlentalitransportyor 20 gatushadi. Undanuchseksiyalisovutgich 21 gatushadivaxavoyordamida «qaynovchiqatlam» da sovutiladi.
Sovutgichdano‘tganmahsulotningharoratiyozfaslida 40-50°S, qishfaslidaesa 20-30°C bo‘ladi. Donadorlashvasovutishjarayonlaridaselitraningnamligiyana 0,1­0,15% gakamayadi. Tayyormahsulotda 99,8% NH₄NO₃bo‘ladi. Agar atmosferaxavosiningnamligi60% dan yuqoribo‘lsa, uniisitgichlar 23 orqaliyuboriladi. Mahsulotpolietilenyoki 3-4 qavatliqog‘ozqoplargajoylashtirilibtiqiladivaomborgayuboriladi. Minoraningyuqoriqismidanxavooltitaskrubber 18 gatushadi. Unda NH₄NO₃changlarivaammiak 20% li ammoniynitrateritmasibilanyuviladivaventilyator 19 yordamidaatmosferagachiqariladi. Bundantashqaribuskrubberlarorqalibug‘latgichjixozidanyuvgich 7 orqalio‘tgangazlarvaneytralizatorskrubberi 8 dan o‘tgangazlar ham o‘tadi.
6 -rasm. Akustikdonadorlagich:
1-korpusi;
2-soplo;
3- plastinka;
4-turli filtr;
5-teshikli tebranuvchitaglik.

Sovutgichdano‘tganmahsulotningharoratiyozfaslida 40-50°S, qishfaslidaesa 20-30°C bo‘ladi. Donadorlashvasovutishjarayonlaridaselitraningnamligiyana 0,1­0,15% gakamayadi. Tayyormahsulotda 99,8% NH₄NO₃bo‘ladi. Agar atmosferaxavosiningnamligi 60% dan yuqoribo‘lsa, uniisitgichlar 23 orqaliyuboriladi. Mahsulotpolietilenyoki 3-4 qavatliqog‘ozqoplargajoylashtirilibtiqiladivaomborgayuboriladi. Minoraningyuqoriqismidanxavooltitaskrubber 18 gatushadi. Unda NH₄NO₃changlarivaammiak 20% li ammoniynitrateritmasibilanyuviladivaventilyator 19 yordamidaatmosferagachiqariladi. Bundantashqaribuskrubberlarorqalibug‘latgichjixozidanyuvgich 7 orqalio‘tgangazlarvaneytralizatorskrubberi 8 dan o‘tgangazlar ham o‘tadi.