Toshkent kimyo-texnologiya instituti

Asosiymineralo’g’itlar 

O’g’itnomi	Asosiytarkibiyqismi	Oziq elementimiqdori, %
Fosforlio’g’it, P2O5
Fosforituni	Ca2(PO4)3∙CaF2	16-35
Oddiysuperfosfat	Ca(H2PO4 )∙H2O + CaSO4 + H3PO4	14-21
Qo’shsuperfosfat	Ca(H2PO4)∙H2O	40-50
Pretsipitat	Ca(HPO4)∙2H2O	27-46
Metallurgiyashlaklari (tomosyoki marten)
Azotlio’g’itlar, N
Suyuqsintetikammiak	NH3	82,3
Texnikammiaklisuv	NH3 + H2O	16,5-20,5
Ammoniynitrat (ammiakliselitra)	NH4NO3	32-35
Karbamid (mochevina)	CO(NH2)2	46-46,5
Mochevinaaldegidlio’g’itlar (uzoqta’sirqiluvchi)	NH2CONHCH2	33-42
Ammoniysulfat	(NH4)2SO4	19,5-21
Kaliylio’g’itlar, K2O
Kaliyxlorid K-40	KCl + NaCl	38-42
Kaliyxlorid K-50	KCl + NaCl	48-52
Kaliyxlorid K-60	KCl	60
Kaliysulfat	K2SO4	46-52
Kaliysulfatvamagniysulfat	K2SO4+MgSO4	26-30
Komplekso’g’itlar
Ammoniyfosfat (ammofos)	NH4H2PO4 + (NH4)2HPO4	11-14N46-55 P2O5 21-25N
Nitroammofos	NH4NO3 + NH4H2PO4	20-25P2O513,8 N
Kaliynitrat (kaliyliselitra)	KNO3	46,5 K2O11-20N  8-16 P2O5
Nitrofoska	NH4NO3+ CaHPO4 + (NH4)HPO4+KNO3+NH4Cl	10-21 K2O8-12N
Ammofoska	(NH4)2HPO4+NH4H2PO4+KNO3+NH4Cl + KCl	10-24 P2O515-24 K2O17-18,5N
Nitroammofoska	NH4NO3+NH4H2PO4+KNO3+NH4Cl+KCl + Ca(NO3)2	17-18,5 P2O517-18,5 K2O18-20N
Karboammofoska	Co(NH2)2 + NH4H2PO4+(NH4)2HPO4+ KCl	18-20 P2O518-20 K2O

II. ASOSIY QISM
2.1. Ammiakliselitrahaqidaumumiytushuncha
Tarkibidaozuqaelementisifatidaazotsaqlagano’g’itlarazotlio’g’itlardeyiladi.Azotlio’g’itlarazotyetishmaydiganyerlargasolinadi. Azotyetishmaganyerdagiekinlarbargioch-yashil rang, ba’ziekinlarda (turp, karam, makkajo’xori) sariq-qizildog’lar, barglarijudakichik, yupqa, gullarinimjon, shoxlarimayda, mevasimuddatidanoldinpishib, kichik-kichikbo’lib, barglaritushibketadi.Azotlio’g’itlarbilanoziqlantirishnatijasidayuqoridagikamchiliklaryo’qoladi. Yerlargaazotlio’g’itlarberishme’yordabo’lishi (30-300 kg/ga), har birmaydonningxususiyatlarivao’g’itgabo’lganehtiyojdankelibchiqqanholdaamalgaoshirilishishart. Ekinlarazotni NH₃yokiionlarholidao’zlashtiradi.Azotlio'g'itlartarkibidagiazotturlibirikmalar: erkinammiak, NH4+, NO ionlarivaaminoguruh -NH2 shakllaridabo'lishimumkin. Qattiqazotlio'g'itlarsifatidaammoniynitrat, ammoniysulfatvaammoniyfosfatlari, kalsiynitrat, natriynitratlarholidaularasosidaolinadiganaralashvamurakkabo'g'itlarishlatiladi. Suyuqazotlio'g'itlarsifatidaesasuyuqammiak, aminlar, tuzlarningsuvdagieritmalari, karbamid, ammoniyfosfatlariishlatiladi.Azotlio'g'itlarsuvdayaxshieruvchibo'lib, ularnio'simliklarosono'zlashtiradi. Ayniqsa, NO ionidagiazoto'simliktomonidantezvaosono'zlashtiriladi. Agar ortiqchaishlatilsa, Na+, K+, Ca2+ - ionlariyerningishqoriyliginioshiradi. Shuninguchun, ularbilanbirgayerlarga organic o’g’itlarberilishimaqsadgamuvofiqdir.Azotlio'g'itlarolishuchunnitratkislota, sulfatkislota, ammiak, uglerod (IV)- oksidi, kalsiygidroksidihamdakuchsiznitratkislotazavodiningchiqindi (atmosferagachiqaribyuboriladigan) gazlarixomashyohisoblanadi.
Ammoniynitrat (NH₄)₂NO₃niammiakliselitra deb ham yuritiladi. Ma’lumki, ammoniynitrat — ammiakvanitratkislotasiningo‘zarota’sirlashuvjarayonidahosilbo‘ladi. Shuninguchunavvalonitratkislotahosilbo‘lishjarayonibilantanishishimizzarur. Azotningvodorodbilanta’sirinatijasidaammiaksintezqilinadi:
N₂+2H₂=2NH₃
Ammiaksinteziissiqlikeffekti, haroratvabosimgabog‘liq, bo‘ladi. Odatda past bosimli (10-15 MPa), o‘rtabosimli (25-b OMPa) vayuqoribosimli (60-100 MPa) jarayonlarma’lum. Haroratesa 400-500°C oralig‘idabo‘ladi. Bu jarayonkatalizatorsizjudasustkechadi. Amaliyishlabchiqarishdao‘rtabosimlijarayon temir katalizator (promotorlari: A1₂O₃, K₂O vaCaO) lar ishtirokidaolibboriladi. Kontaktjihozidanchiqayotgangaztarkibida 14-20% ammiakbo‘ladi. U sovutilishinatijasidaammiakkondensatsiyalanadi, azot-vodorodliaralashmasiklgaqaytariladi. Hozirgivaqtdaquvvati 150 dan 1500 t/kunlisintezkolonnalariishlatilmoqda.
Nitratkislotasiesaammiakningoksidlanishinatijasidahosilbo‘ladi. Bu jarayonazotningoksidlanishdarajasio‘zgarishibilansodirbo‘ladi.Sanoatkorxonalaridasuyultirilgannitratkislotaolinadi. Bundaquyidagijarayonlarsodirbo‘ladi:
1. Ammiakningazotoksidigachakontaktlioksidlanishi:
4NH₃ + 5O₂ = 4NO + 6H₂O + 907,3 kj
2. Azotoksidiningdioksidgachaoksidlanishi:
2NO+O₂=2NO₂+124kj
3. Azotdioksidningsuvbilanabsorbsiyasi:
3NO₂ + H₂O = 2HNO₃ + NO + 136,0 kj
Bu jarayonda platina vauning temir, marganets, kobaltvao‘zguruxidagimetallaroksidlaribilankotishmalariishlatiladi.Agar katalizatorishlatilmasa (xarorat 900°C dan yuqorida), ammiakerkinxolatdagiazotgachaoksidlanadixolos:
4 NH₃ + 3O₂ = 2N₂ + 6H₂O + 1269,1 kj
Ammiaknikatalitikoksidlashnatijasidaazotoksidininghosilbo‘lishunumini 98% gachaetkazishmumkin.Jarayonniishlabchiqarishkorxonalaridaatmosferabosimida 700-800°C xaroratda, yuqoribosimesa 800-900°C xaroratdaolibboriladi. Xavo — ammiakaralashmasida 1,25 mol O₂ga 1 mol NH₃berilishikerak. Reaksiyatezliginivaazotoksidiningmiqdorinioshirishuchunamalda O₂;NH₃miqdoriynisbati 1,7-2,0 oralig‘idaolinadi.
Odatdasuyultirilgannitratkislotasi (47-50% li) olishquyidagiturlichasistemalardaolibborilishimumkin: 1) atmosferabosimida;2) yuqoribosimda; 3) kombinatsiyalashgan, ya’niammiaknioksidlashjarayoni (3-4)*10 Pa bosimda, NO nioksidlashva NO₂nisuvbilanabsorbillashjarayonlariesa (8-12)* 10 Pa bosimdavaodatdagixaroratdaolibboriladi. Bosimni 1 MPa gako‘tarishorqali 60-62% li nitratkislotasiolishmumkin.
Ammiakliselitraishlabchiqarishtexnologiyasinibayonetishdanavvalbumoddaxaqidabatafsilma’lumotgaegabo‘lishzarur.
Ammiakliselitra (NH₄NO₃) asosano‘simliklaruchun mineral ozuqasifatidaishlatiladi. U atmosferabosimidava —50°C dan 169,60C gachaxaroratoralig‘idabeshxilkristallikshaklidabo‘ladi. NH₄NO₃— N₂O izotermikdiagrammasidaammoniynitratning I-1U turlikristallshakliuchunxaroratoraliqlariko‘rsatilgan. U 169,6°C da suyuqlanadiva U-shakli esa-16,9°C dan quyixaroratdaginato‘g‘ribo‘ladi. Kristallshakllariningo‘zgarishchegarasihamdaxaroratiammiakliselitraningnamligivatarkibidagiqo‘shimchalarmiqdorigabog‘liqbo‘ladi. Ammoniynitratsuvdayaxshieriydi. Uning 100°C xaroratdagieruvchanlikkoeffitsienti 1000 kg N₂O da 10000 kg dan ortiqroq NH₄NO₃gatengdir. Ammoniynitratningsuvlieritmasinikristallanishxaroratidanyuqorirokdabug‘latilsa, tamomansuvsizsuyulgantuzgaaylanadi. U o‘tagigroskopikmoddaxisoblanadi 30°C xaroratdato‘yinganeritmasi (70,2% li) ningyuzasidagibo‘g‘ bosimi -2,46 KPa (yoki 18,5 mm.sim.ust.) atrofida, gigroskoiiknuqtasiesa 60% atrofidabo‘ladi. Bundaxavoningnisbiynamligi 60% dan yuqoribo‘lganda u namlanibqoladi. Ammoniynitratgigroskopikligivaunixavodannamtortishtezligiungaeruvchannoorganiktuzlarqo‘shilgandaortibboradi. Masalan, 1,2% magniynitratqo‘shilsa, ammoniynitratninggigroskopiknuqtasi 8-12% gachapasayadi, namtortishtezligiesaoshadi.Suvdayaxshieruvchanligi, eruvchanlikkoeffitsentiyuqoriligi, gigroskopikligivapolimorfo‘zgaruvchanligisababliammoniynitratkristallario‘zaroyopishib, qattiqlashibqoladi. Sepiluvchanligiyo‘qolib, uniishlatishqiyinlashadi.
Ammoniynitratningyopishqoqliginikamaytirishuchun:
1. Mahsulottarkibidajuda oz miqdorda (0,2%) suvqolgunchabug‘latiladi, donadorlanadivasovutiladi. Bunda 32,3ºC dan quyiharoratdaturg‘un, (stabil) bo‘lganuning 1U-shakli hosilbo‘ladi.
2. Mahsulotkristallangunchaturliqo‘shimchalarqo‘shiladi. Bundayqo‘shimchalarsifatidamagnezityokidolomitninitratkislotadaparchalashyo‘libilanolinganmagniynitrat, kalsiyvamagniynitratlari, fosforityokiapatitninitratkislotadaparchalashorqalihosilqilinganmahsulotlar, diammoniyfosfat, ammoniysulfatlardanfoydalaniladi. Bundamagniynitrat Mg (NO₂)₂H₂O kristallogidratinihosilqilib, ammoniynitratning II-shaklini III-gao‘tishinisekinlashtiradiva II-shaklini IV-gametastabilo‘tishinivadonalarmustaxkamliginita’minlaydi. Qotmaganmahsulotgaerimaydiganmoddalarniqo‘shishesadonalarningmaydakristallstrukturaxolidaqotishiga, zichligioshishivamustaxkambo‘lishigayordamberadi.
3.Mahsulotdonalarigasirtaktivmoddalarbilanishlovberilib, gidrofobqatlamhosilqilinadi. Buninguchunnaftalin-formaldegid (NF) ning 40% li eritmasiishlatiladi. Mahsulotpolietilenyokiqog‘ozqoplargasolinib, og‘zimahkamtiqiladi.


1-rasm. NN₄NO₂ningsuvdaeruvchanligi.
Kristallarshakli:
I — kubsimon;
II — tetragonal;
III — rombik-monoklenik;
IV — bilromidalrombik;
V — tetragonal.

Ammoniynitrat 110°C haroratdanyuqoridaparchalanaboshlaydi:

NH₄NO₂ = NH₃(g)+HNO₃(g) - 174,4 kj
Bu reaksiyasekinsodirbo‘ladi. Masalan, 165ºC haroratdabirsutkadavomidamassajixatdan 6% miqdoriparchalanadi. Namlikortishibilanparchalanishtezligi ham ortadi. Harorat 200-270°C da parchalanishtezligiyanadaortadi: