Toshkent kimyo-texnologiya instituti

Mineral o’gitlarhaqidaumumiytushuncha

Mineral oʻgʻitlar - deb, tarkibidao'simliknirivojlanishivatuproqunumdorliginioshirishuchunzarurbo'lgan element saqlovchi, barqarorvayuqorihosilolishmaqsadidafoydalanadigantuzlarvaboshqaanorganik, sanoatvaqazilmamahsulotlargaaytiladi.O'simlikto'qimalarininghosilbo'lishi, uningo'sishivarivojlanishida 70 dan ortiqkimyoviy element ishtiroketadi. Ulardanengasosiysiuglerod, kislorodvavodorodbo'lib, o'simlikquruqmassasining 90 % nitashkiletadi; ulardanengasosiysiuglerodkislorodvavodorodbo'libo'simlikumumiymassasining 90% nitashkiletadi; 8—9% o'simlikmassasiniesaazotfosfor, kaliy, magniy, oltingugurt, natriy, kalsiytashkiletadi. Bu o'nta element makro-elementlardeyiladi. Qolgan 1—2 % ibor, temir, mis, marganes, rux, molibden, kobaltvaboshqalardaniboratdir. Bularo'simliklargajudakammiqdorda (0,001—0,0001%) kerakbo'ladi. Shuninguchunularnimikroelementlardeyiladi.O'simliklarbuelementlardanuglerod, kislorodvavodorodningko'pqisminihavovasuvdanolsa, qolganlarinituproqdanoladi. O'simlikolganelementlariningko'pginaqismituproqqaqaytmaydi, hosilbilanolibchiqibketiladi. Masalan, 1 tonnamakkajo'xori 14 kg azot, 2,5 kg fosfor, 3,5 kg kaliy, 1,5 kg oltingugurtnituproqdano'zibilanbirgaolibketadi. Tuproqelementlarininganchaqismisuvbilanyuvilibketadivatuproqkomponentlaribilano'zarota'sirlashibo'simliko'zlashtiraolmaydiganholatgakeladi. Natijadaekiladiganyerlardao'simlikozuqasitaqchilligipaydobo'ladi, tuproqunumdorligikamayibketadi. Agar anashuyo'qotilganelemenetlaro'rnituproqqao'g'itsolishbilanto'ldiribturilmasa, hosildorlikkeskinkamayibketadi.Shuninguchun ham o'g'itishlabchiqarishgakattae'tiborberiladi. O'g'itishlatishtufayliqishloqxo'jalikekinlarininghosildorligini 50-60 % gachaoshirishmumkinbo'ladi. Masalan, sayyoramizdaolinadiganoziq-ovqatningtaxminanchorakqismi, paxtaningesatengyarmifaqato'g'itlarevazigaolinmoqda. O'g'itlartarkibidagioziqaelementlari, ayniqsa, azot, o'simliklarni mineral oziqlanishidakattarolo'ynaydi. U oqsilvanukleinkislotalaritarkibigakiradi. Azoto'simliklardafotosintezjarayoniniamalgaoshiradiganmodda — xlorofilltarkibiga ham kiradi. Qaysiki, o'simliklaruningyordamidaanorganikmoddalardanorganikmoddalarnisintezlaydi.Fosforo'simliklarningnafasolishivako'payishidakattarolo'ynaydi. U o'simlikninghayotidamuhimahamiyatgaegabo'lganmoddalar (fermentlar, vitaminlarvaboshqalar) tarkibigakiradi. Ayniqsa, u urug'lardauchrovchimurakkaboqsil-nukleoproteidlartarkibigakiradi.Nasliybelgilarnisaqlovchivanasldan-naslgao'tkazuvchixromosomalarnukleoproteidlardantashkiltopganbo'ladi. Fosfordonliekinlarning don miqdoriningko'pbo'lishidaasosiyrolo'ynaydi. U o'simliklarnisovuqqa, qurg'oqchilikkachidamlliginioshiradivaasosiymoddalarniko'payishigaijobiyta'sirqiladi. Masalan, kartoshkadakraxmalni, qandlavlagidasaxarozaniortishigaolibkeladi.Kaliyo'simlikdakechadiganhayotiyjarayonlarnito'g'rilabturishdamuhimrolo'ynaydi. U o'simlikdasuvrejiminiyaxshilaydi, uglevodlarhosilbo'lishivamoddalaralmashinuvidaishtiroketadi. Quruqo'simlikpoyasitarkibida 4—5% gacha, barglarniyonishidanqolgankultarkibida 30—60% gachakaliybo'ladi.
Mineral oʻgʻitlarningsamaradorligijudayuqori. Hisob-kitoblargaqaraganda, gʻo’za 1 t paxtahosilitoʻplashuchunsof 30–70 kg azot, 10–20 kg fosfor, 30–60 kg kaliynioʻzlashtiradi. Ekinlarumumiyhosildorliginingtaxminan 50% ugʻitlarniqoʻllash, 25% nav afzalliklariva 25% yetishtirishtexnologiyasiorkalitaʼminlanadi. Toʻgʻrinisbatlardaqoʻllanilgan NPK Mineral oʻgʻitlarning har bir kg ioʻrtacha 10 kg gʻallayoki shunga ekvivalentboshqaqishloqxoʻjaligimahsulotlariniberadi. Oʻzbekistondaazot, fosforvakaliyniqoʻllashningengyaxshinisbati 1:0,75:0,35 qilibbelgilangan.
Jahonda 20-asrning 90-yillari boshida 150 mln.t. dan koʻproq mineral oʻgʻitlarishlabchiqarildi. AQSH, GFR, Fransiya, Italiya, Yaponiyavaboshqamamlakatlarda mineral oʻgʻitlarishlabchiqarishrivojlanganvaularniqoʻllashaholijonboshiga 32–80 kg vaundanortiq NPK nitashkiletadi. Oʻzbekistonda mineral oʻgʻitlar 20-asrning 20-yillaridan qoʻllanilaboshlagan. 2001 yildaOʻzbekistonda 801 ming t (100% oziqmoddahisobida) mineral oʻgʻitlarishlabchiqarildi .