Toshkent moliya instituti b. I. Nurmuxamedova, sh. K. Xamdamov davlat moliyasi

partiyalar, ommaviy harakatlar, olimlar jamiyatlari, ayollar, yoshlar va bolalar 
tashkilotlari, faxriylar va nogironlar jamiyatlari, ilmiy, texnikaviy, madaniy-
ma’rifiy, jismoniy tarbiya va sport jamiyatlari, ijodiy uyushmalar, turli 
maqsadlardagi jamg‘armalar, diniy tashkilotlar va fuqarolarning boshqa 
birlashmalari kiradi. 
Jamoat tashkilotlari moliyasining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular 
moliyaviy resurslarining shakllanish manbalari bo‘lib jamiyat a’zolarining a’zolik 
badallari, ta’sischilar tomonidan bir martalik yoki muntazam tushadigan tushumlar, 
fuqarolarning ixtiyoriy pullik va mulkiy badallari va ehsonlari, tadbirkorlik 
faoliyatidan olingan daromadlar (foyda), qonunchilikda ko‘zda tutilgan hollerda 

---

45 
davlat byudjeti mablag‘lari (masalan, siyosiy partiyalarga, ijtimoiy harakatlarga 
moliyaviy yordamlar) xizmat qiladi, moliyaviy resurslarining ishlatish 
yo‘nalishlari esa jamoat tashkilotlarining nizomlari bilan belgilab qo‘yilgan 
maqsad va vazifalarni bajarishni ko‘zda tutuvchi nizom faoliyatidir.
 
 
4.3.Davlat moliyasi bo‘g‘inlarining o‘zaro bog‘liqligi 
 
Mamlakatning moliya tizimida davlat byudjeti markaziy o‘rin egallaydi. 
Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali davlatning qo‘lida katta 
hajmdagi moliyaviy resurslar to‘planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini 
qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjeti umumdavlat manfaatlarini inobatga olgan 
holda iqtisodiyot va ijtimoiy rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlari uchun moliyaviy 
resurslarni jamlashda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi.Ustuvor yo‘nalishlar uchun 
davlatbyudjetiyordamida moliyaviy resurslarni jamlash bir necha usullar 
yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ayrim hollarda iqtisodiyotning yetakchi 
tarmoqlarini jadal sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlash maqsadida byudjet 
ajratmalarining hajmi oshiriladi. Boshqa hollarda esa, o‘sha sektorlardan 
mablag‘larni davlat byudjetiga olishda qulay sharoit yaratiladi. 
Davlat byudjeti iqtisodiyotning alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy 
manba rolini ham o‘ynashi mumkin. Masalan, ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida 
milliy iqtisodiyotda yangi tarmoq vujudga kelayotgan bo‘lsa, uning paydo 
bo‘lishini hozirgi sharoitda byudjetdan moliyalashtirishsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. 
Faoliyat 
ko‘rsatayotgan 
subyektlarning 
moliyaviy 
barqarorligini 
ta’minlashda byudjet katta ahamiyat kasb etadi. Turli obyektiv va subyektiv 
omillarning ta’siri ostida ayrim subyektlarning o‘z moliyaviy resurslari ularning 
sog‘lom faoliyat ko‘rsatishi uchun yetarli bo‘lmay qolganda chetdan mablag‘ jalb 
qilishga ehtiyoj tug‘iladi. Bunday sharoitda davlat byudjeti tartibga soluvchi 
manba sifatida maydonga chiqishi mumkin. Albatta, bunday hollarning barchasida 
davlat byudjeti mablag‘laridan iqtisodiy subyektlarning o‘z manbalari, tarmoq 

---

46 
ichidagi resurslar, bank kreditlaridan so‘ng oxirgi tartibga soluvchi manba sifatida 
foydalaniladi. 
Iqtisodiy subyektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat 
byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin: 
−
moliyaviy resurslarga bo‘lgan yangi talabni kelgusi byudjet yilida 
byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish; 
−
moliyaviy resurslarga bo‘lgan qo‘shimcha ehtiyojni mavjud byudjet 
resurslarini bir obyektdan ikkinchisiga o‘tkazish yo‘li bilan qondirish. Bunday 
imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim subyektlarning o‘zlariga taqdim 
etilgan moliyaviy resurslarni to‘liq o‘zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi 
bilan izohlanadi; 
−
qo‘shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va 
boshqalar. 
Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnika vositalari bilan qayta
qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan 
xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana 
shu maqsadlarga xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (ta’lim, sog‘liqni saqlash, 
madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot) xarajatlarini moliyalashtirish, oilalarga 
ijtimoiy nafaqa berish, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va sud organlarini 
saqlash, fuqarolaming o‘z-o‘zini boshqarish organlarini moliyalashtirish, 
mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning o‘z vaqtida 
bajarilishini ta’minlashda davlat byudjetining ahamiyati beqiyosdir. 
Xulosa qilib aytganda, davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining barcha 
soha va bo‘g‘inlari bilan o‘zaro munosabatlarga kirishadi. Bu munosabatlar 
quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 
−
davlat byudjeti mablag‘lari hisobidan davlat maqsadli jamg‘armalaridagi 
vaqtinchalik kassaviy uzilishlar mablag‘ bilan qoplanishi mumkin, o‘z navbatida, 
davlat maqsadli jamg‘armalarining mablag‘lari davlat byudjetida yuzaga kelgan 
taqchillikni qoplashning noinflyatsion manbasi bo‘lib xizmat qiladi; 

---

47 
−
davlat krediti orqali davlat o‘z majburiyatlarini bajarish uchun ichki va 
tashqi manbalardan qarz oladi, shuningdek mamlakat ichkarisidagi subyektlarga 
hamda xalqaro moliyaviy munosabatlarning ishtirokchilari bo‘lgan subyektlarga 
qarz beradi, byudjetning taqchilligini qoplash manbai sifatida ham davlat qarzi 
maydonga chiqadi, shu munosabatlarda davlat byudjeti bilan davlat moliyasining 
alohida bo‘g‘ini bo‘lgan davlat krediti o‘rtasida muayyan moliyaviy munosabatlar 
sodir bo‘ladi; 
−
mamlakat moliya tizimining alohida sohasi bo‘lgan tijorat asosida faoliyat 
yurituvchi korxonalar moliyasi orqali davlat byudjetining daromad manbai bo‘lgan 
qo‘shilgan qiymat, foyda, daromad yaratiladi va ularning qayta taqsimlanishi 
asosida davlat byudjetiga daromad va tushumlar kelib tushadi, o‘z navbatida, 
davlat byudjeti mablag‘laridan bu korxonalar resurslarining shakllanishida ma’lum 
ko‘lamlarda 
foydalaniladi, 
buni 
davlat 
byudjetining 
iqtisodiyotga 
va 
markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirishga yo‘naltiril-gan mablag‘lar 
harakatida ko‘rish mumkin; 
−
ma’lumki, moliya tizimining alohida bo‘g‘ini notijorat faoliyatini amalga 
oshiruvchi muassasa va tashkilotlarda sodir bo‘ladigan moliyaviy munosabatlar 
tashkil qiladi, ularning aksariyati esa turli tarmoq va sohalardagi byudjet 
tashkilotlari maqomida faoliyat yuritadi, ularning joriy faoliyatini, ayrim hollarda 
kapital mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini qondirish yuzasidan ular bilan davlat 
byudjeti 
o‘rtasida byudjet mablag‘larining taqsimlanishi bilan bog‘liq 
munosabatlar sodir bo‘ladi; 
−
shuningdek, davlat byudjeti bilan uy xo‘jaliklari o‘rtasida ijtimoiy 
transfertlarning ajratilishi, davlat mablag‘lari bilan mustahkamlangan imtiyozli 
kreditlarning berilishi yuzasidan muayyan moliyaviy munosabatlar shakllanadi, 
shu bilan birga uy xo‘jaliklari ham soliqlar, majburiy to‘lovlar, zaym obligatsiyalar 
sotib olish kabilar bilan davlat byudjet resurslarining shakllanishida ishtirok 
etadilar.