Toshkent moliya instituti m. S. Hojiyev, I. I. Meliyev, S. A. Djumanov moliyaviy hisobot auditi
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditining mohiyati va uni tuzish
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
6.1. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditining mohiyati va uni tuzish
hamda taqdim etish xususiyatlari Iqtisodiyotning modernizatsiyalash sharoitida korxonalar faoliyatini to’g’ri va optimal boshqarish birmuncha murakkab jarayondir. Jumladan, korxonaning pul mablag’lari va pulga tenglashtirilgan qiymatliklari oqimini ratsional boshqarish korxonalar faoliyatining davomiyligini hamda uzluksizligini ta’minlaydi. Ya’ni, pul mablag’lari hisobini to’g’ri tashkil etish hamda ularni doimiy ravishda tahlil qilib turish korxona faoliyatining moliyaviy imkoniyatlarini kengaytiradi. So’nggi yillarda O’zbekiston Respublikasida bozor munosabatlarini rivojlanishining xarakterli tomonlaridan biri unda moliyaviy bozorni va uning barcha jabhalarining tez sur’atlar bilan rivojlanayotganligi hisoblanadi. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ma’lumotlari investorlar va kreditorlar uchun quyidagi masalalarning echimini topish uchun asos bo’ladi: kelib tushgan va sarflangan pul mablag’larining tuzilmasi; pul mablag’larining kelib tushishi va sarflanishi summasi; kelib tushgan va sarflangan pul mablag’lari nisbat koeffitsienti (pul mablag’lari oqimi koeffitsienti). «Pul oqimlari to’g’risida»gi hisobot boshqa hisobot shakllari bilan birgalikda korxonaning eng likvid aktivlaridagi o’zgarishlarni, uning moliyaviy tuzilmasini (jumladan, likvidlik va to’lovga layoqatliligini), korxonalarning qiyoslama baholash maqsadida kelgusi pul oqimlarining joriy qiymatini modellashtirish imkonini beradigan doimiy ravishda o’zgaruvchi tashqi va ichki omillar sharoitida pul oqimlari harakatini tartibga solish layoqatini baholash va tushunishga xizmat qiluvchi axborot taqdim etilishini ta’minlaydi. Xalqaro buxgalterlar assotsiatsiyasi taqdimotiga ko’ra, “pul oqimlari to’g’risida"gi hisobotning asosiy maqsadi - kompaniyaning barcha investorlari va kreditorlarini pul mablag’lari harakati to’g’risidagi ma’lumotlar bilan etarli darajada ta’minlashdan iboratdir. Xorijlik olimlar B.Nidlz va X.Andersonlarning fikriga ko’ra, pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishning asosiy maqsadiga 185 quyidagicha tavsif beriladi: «pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning asosiy maqsadi bo’lib, hisobot davrida korxonaning pul va pul mablag’larini kirimi va chiqimi to’g’risidagi ma’lumotlarni batafsil aks ettirish» hisoblanadi. «Pul oqimlari to’g’risida»gi hisobotni tuzish va taqdim etish shakli O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Buxgalteriya hisobi to’g’risida Qonuni asosida ishlab chiqilgan hamda O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot» deb nomlanuvchi 9-sonli buxgalteriya hisobining milliy standarti (BHMS) asosida olib boriladi. Yuqorida nomi keltirilgan 9-sonli BHMSning 3-bandida shunday deyiladi: «Xo’jalik yurituvchi sub’ekt ushbu standart talablariga muvofiq ravishda pul oqimlari to’g’risida hisobot tayyorlaydi va uni har bir hisobot davri uchun tuziladigan moliyaviy hisobotning tarkibiy qismi sifatida taqdim etadi». Ammo hozir amaliyotda qo’llanilayotgan O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi tomonidan 1997-yil 15-yanvardagi 5-sonli buyrug’i orqali tasdiqlangan «Pul oqimlari to’g’risida»gi hisobot shakli, shuningdek, 2002- yil 27-dekabrdagi 140-sonli buyrug’i orqali tasdiqlangan hisobot shakli ham O’zbekiston Respublikasi «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot» deb nomlangan 9- sonli BHMSning 2, 4, 14, 15, 26, 27, 28 bandlarida bildirilgan fikrlar bir-biriga mos tushmaydi. Ya’ni 9-sonli BHMSda pul oqimlari to’g’risidagi hisobot 3 ta qismga muomala, investitsiya va moliyaviy faoliyatga bo’linishi ko’rsatilgani holda amaldagi hisobotda xo’jalik faoliyati, investitsiya foydasi va moliyaviy xizmat ko’rsatish faoliyati (1997 yilda tasdiqlangan hisobotda mavjud bo’lgan), soliqqa tortish, investitsiya faoliyati va moliyaviy faoliyatga bo’lingan. Bundan ko’rinadiki, «pul oqimlari to’g’risida»gi hisobot milliy standart talablariga, jumladan, buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari talablariga ham to’liq mos kelmaydi. O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligining 2002-yil 27-dekabrdagi «Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to’ldirish bo’yicha qoidalarni tasdiqlash to’g’risida»gi 140-son buyrug’iga muvofiq bugungi kunda amalda bo’lgan “Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot” shaklida xo’jalik sub’ektlarining to’rt xil faoliyatidan bo’lgan pul oqimlarining tasnifi berilgan. Ya’ni, operatsion faoliyat, 186 investitsiya faoliyati, moliyaviy faoliyat va soliqqa tortish faoliyati. Biroq, xalqaro tajribalardan kelib chiqib, respublikamizda amalda bo’lgan “Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot”da hisobot davri davomidagi pul oqimlari quyidagi tartibda aks ettirilishi va ular quyidagi shakllarda tasniflanishi lozim deb hisoblaymiz: - operatsion faoliyat; - investitsion faoliyati; - moliyaviy faoliyat. Korxonalar amaliyotida pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishda ayrim xatoliklarga yo’l qo’yilmoqda va uning ko’rsatkichlariga alohida e’tibor berilayotganligi yo’q. Buning asosiy sabablaridan biri hisobot shaklini mukammal darajada shakllanmaganligi bilan ham bog’liqdir. «Pul oqimlari to’g’risida»gi hisobot(4-shakl) shaklini takomillashtirish yuzasidan rivojlangan mamlakatlarda qo’llanilayotgan «Pul mablag’lari harakati to’g’risida»gi hisobot shaklining tasniflanishi bilan respublikamizda amal qilib kelayotgan «Pul oqimi to’g’risida»gi hisobot shaklining tasniflanishi o’rtasida ma’lum farqlanishlar mavjud. Bunday farqlanishlardan biri respublikamizda qo’llanilayotgan hisobot shaklida «Soliqqa tortish»lar alohida bo’linma sifatida tasniflangan. Vaholanki, rivojlangan mamlakatlarda amal qilinayotgan hisobotda «Soliqqa tortish»lar birinchi bo’linmada, ya’ni xo’jalik faoliyatida pul mablag’larining harakati deb nomlangan bo’linmada aks ettirilgan. Bizning fikrimizcha ham to’langan soliqlar xo’jalik faoliyatida pul mablag’larining harakati deb nomlangan bo’linmada aks ettirilishi maqsadga muvofiqdir. Chunki soliqlanishlar iqtisodiy mazmuniga ko’ra ham xo’jalik faoliyatida aks ettirilishi lozimdir. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar pul mablag’lari harakati to’g’risidagi ma’lumotlar buxgalteriya hisobi va hisobotida aks ettirish tartibi “Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot” nomli 9 son BHMS hamda O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-son buyrug’i bilan tasdiqlangan «Moliyaviy hisobot shakllarini to’ldirish bo’yicha qoidalar»ga muvofiq tartibga solinadi. O’zbekiston Respublikasi “Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot” nomli 9 son buxgalteriya hisobi milliy standartining maqsadi bo’lib, pul oqimlari bilan 187 bog’liq axborotni aks ettirishni tartibga solish, shuningdek, pul oqimlari to’g’risidagi hisobot mazmunini belgilash hisoblanadi. Standart pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni taqdim etish chog’ida moliyaviy hisobotning tarkibiy qismi sifatida ochib berilishi lozim bo’lgan axborotga qo’yiladigan talablarni o’z ichiga oladi. Ushbu talablar boshqa standartlarda mavjud bo’lgan va pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning o’ziga xos masalalarini qamrab oladigan ochib berish talablariga muvofiq to’ldirilishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar (bundan banklar va byudjet tashkilotlari mustasno) pul oqimlari to’g’risidagi axborotni tayyorlash va ochib berish jarayonida mazkur standart talablarini bajarishlari kerak. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish maqsadi bo’lib, pul oqimlarining hisobot davri boshiga va oxiriga bo’lgan holati va hisobot davri mobaynida uning tarkibidagi o’zgartirishlar haqidagi axborotni ochib berish hisoblanadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|