Toshkent moliya instituti m. S. Hojiyev, I. I. Meliyev, S. A. Djumanov moliyaviy hisobot auditi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
6
.2.-jadval Investitsion faoliyatda pul mablag’larining harakati 75 Pul mablag’larining kirimi Pul mablag’larining chiqimi Er, binolar, jihozlarning nomoddiy va boshqa uzoq muddatli aktivlarni sotishdan tushumlar Erni, binolarni, jihozlarni, nomoddiy aktivlarni va boshqa uzoq muddatli aktivlarni sotib olish to’lovlari, tajriba konstruktorlik ishlari hamda er bilan bog’liq kapital xarajatlarga to’lovlar, pudratchilarni jalb qilmasdan korxona tomonidan yaratilgan bino va jihozlar Boshqa tashkilotlarning aktsiyalarini yoki boshqa qarz majburiyatlarini chiqib ketishidan yoki sotilishidan kirimlar (pul mablag’larining ekvivalentlari deb hisoblangan yoki sotuv uchun saqlangan majburiyatlar uchun bo’ladigan to’lovlardan tashqari) Boshqa korxonalarning aktsiyalariga yoki qarz majburiyatlariga qo’yilmalar. Kapitalda ishtirok etish ulushiga badallar (pul mablag’larining ekvivalentlari hisoblanadigan yoki sotish uchun saqlanayotgan to’lov hujjatlari bo’yicha to’lovlardan tashqari) Boshqa korxonalarga berilgan bo’naklarning qaytarilishi va qarzlarning to’lanishidan kirimlar (operatsion faoliyat bo’lgan, foiz daromadidan boshqa) Boshqa korxonalarga berilgan bo’nak to’lovlari va qarzlar «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot»ni tuzishga xo’jalik yurituvchi sub’ektning qaysi tarmoqqa tegishliligi (sanoat, qishloq xo’jaligi, savdo, qurilish va h.k.) va ularda sodir bo’ladigan muomalalarning turlari bevosita ta’sir qiladi. Shuning uchun ham «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot»ni tuzish bo’yicha ko’rsatmalar talabidan kelib chiqqan holda ularning muhim xususiyati sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin. Hisobotni tuzishning uslubiy ko’rsatmalari talabidan kelib chiqqan holda bevosita korxonaning investitsion va moliyaviy faoliyatiga bog’liq bo’lgan holatlardan tashqari barcha to’lanadigan soliqlar va ularning majburiy to’lovlari joriy faoliyat bo’yicha pul oqimlarida ko’rsatilishiga mos bo’lishi lozim. Har xil faoliyat turi bilan shug’ullanuvchi bosh korxona albatta har bir faoliyat turlari bo’yicha alohida hisob olib borishi va shunga mos ravishda har bir faoliyat turlari bo’yicha soliqlarni hisoblashga majburdir. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda «to’langan» soliqlarning har bir turi bo’yicha alohida hisob-kitob yuritilmaydi. Bunday holatda korxonaning to’lagan soliqlarini qancha qismi joriy xo’jalik 75 Jadval mualliflar tomonidan tayyorlangan. 190 faoliyati, investitsion yoki moliyaviy faoliyat bo’yicha ekanligini aniqlash birmuncha murakkab jarayondir. Operatsion va moliyaviy faoliyat bo’yicha tushumlar mavjud korxonalarda to’langan soliqlar summalarini joriy faoliyatdagi pul mablag’larining chiqimi tariqasida aks ettirish maqsadga muvofiqdir. Chunki hozir to’langan dividendlar bo’yicha soliqlarni ushlanmasi alohida ko’rsatiladi. Xorijiy valyutalarni sotib olishga sarflangan pul mablag’larini joriy faoliyat bo’yicha aks ettirishda valyutalarning ishlatilishi maqsadidan kelib chiqib alohida aks ettirilishi lozim. Masalan, agar xorijiy valyuta tovarlar qiymatini to’lash uchun olinsa, u holda to’langan «so’m»lar «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot» shaklining tegishli qatorlarida aks etadi. Sarflangan xorijiy valyutalar qiymati alohida qatorda yoki boshqa tushumlar qatorida hisobga olinishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt pul oqimlari to’g’risidagi hisobotining izohlarida, hisoblarida va tushuntirishlarida pul oqimlari tarkibiy elementlari tahlilini guruhlashtirib ko’rsatishi kerak. Amaliyotda ko’pgina korxonalarning faoliyati ko’p qirrali bo’ladi va bu pul oqimlari to’g’risidagi hisobotdan foydalanuvchilar uchun iqtisodiy qarorlar qabul qilishda qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Yillik pul oqimlari to’g’risidagi hisobot qo’shimcha ravishda tuziladigan moliyaviy sharhni o’z ichiga olishi kerak, chunki u korxonaning moliyaviy faoliyatini, moliyaviy ahvolini va ular bilan bog’liq bo’lgan asosiy noaniqliklarni bartaraf etadi. Moliyaviy sharh korxona ma’muriyati tomonidan tuziladi. Bu sharh korxonaning moliyaviy ahvoli va moliyaviy faoliyatining asosiy belgisini, shuningdek, foydalanuvchi hisobot bilan tanishish jarayonida duch kelishi mumkin bo’lgan pul oqimlari to’g’risidagi hisobotdagi noaniqliklarni izohlab berishi va tushuntirib berishi lozim. Qo’shimcha ma’lumotlar: izohlar, eslatmalar va hisoblar korxona tomonidan maxsus shakllarda ham, shuningdek, ixtiyoriy ko’rinishda ham taqdim etiladi. Zaruriyat tug’ilganida statistik hisobotning shakllari pul oqimlari to’g’risidagi hisobotga beriladigan qo’shimcha ma’lumotlar orqali zaruriy foydalanuvchilarga taqdim etilishi mumkin. Bundan tashqari, korxona rahbariyati 191 qo’shimcha ma’lumotlar sifatida sub’ekt doirasida ma’lumotlarni taqdim etish shakli hisoblanuvchi jadvallar va ma’lumotnomalarni taqdim etishi mumkin. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot asosida investorlar kompaniyaning faoliyatini o’rganadi va ularning faoliyatiga baho beradi. Jumladan, korxona rahbariyati pul mablag’lari harakatini boshqara olish, korxona schyotidan kreditor qarzlarni uzish hamda hissadorlarga dividend to’lash, qo’shimcha moliyalashtirish maqsadlari uchun etarli miqdorda pul mablag’larini jamlash imkoniyatlari aniqlanadi. Bu hisobot shakli orqali sof foyda bilan pul mablag’lari harakati o’rtasidagi bog’liqlik va tafovutlari aniqlanishi mumkin. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot korxonani investitsiya va moliyaviy faoliyati natijalarini o’zida aks ettiradi. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishdan maqsad - pul oqimlari ning hisobot davri boshiga va oxiriga bo’lgan holati hamda hisobot davri mobaynida uning tarkibidagi o’zgartirishlar haqidagi axborotni ochib berish hisoblanadi. Hozirgi amaliyotda «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot» shaklini tuzish quyidagi bosqichlarda amalga oshirilmoqda. Birinchi bosqich. Korxonaning 5010-"Kassa" schyoti bo’yicha, 5110-"Hisob- kitob schyoti" bo’yicha va 5510-"Bankdagi maxsus schyotlar" schyoti bo’yicha yuritiladigan aylanma vedomostlarini tuzish lozim. Chunki umumlashtirilgan aylanma vedomostlarda kirim va chiqim ko’rsatkichlari qoldig’i schyotlarini debet va kreditidagi aylanmalar summasi hisob-kitoblarni aniqlashtirish uchun tuziladign aylanma vedomostlarning summasiga mos kelishi lozim. Ikkinchi bosqich. Xorijiy valyutalardagi pul mablag’larining harakatini albatta aylanma (oborot) vedomostlarda ifodalash lozim. Buning uchun har bir valyuta turlari bo’yicha alohida aylanma vedomost tuzilishi lozim. Alohida valyuta turlari bo’yicha tuzilgan aylanma vedomostlar ma’lumotlari umumlashtiriladi. Uchinchi bosqich. Ushbu aylanma vedomostlar ma’lumotlari hisobot shaklining mos qatorlari bo’yicha tarqatiladi. Agar zaruriyat bo’lsa bunda yordamchi jadvallardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. To’rtinchi bosqichda buxgalteriya yozuvlari asosida pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning belgilangan qatorlariga summalarni taqsimlash hamda ularni joriy, 192 investitsion va moliyaviy faoliyat yo’nalishlari bo’yicha alohida ustunlar bo’yicha aks ettirilishi lozim. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish xalqaro standartlarga muvofiq ikkita uslub, ya’ni to’g’ri va egri uslublar keng qo’llaniladi. Jahon amaliyotida xo’jalik sub’ektlari pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishda asosan to’g’ri usulni ichki foydalanuvchilar qo’llashadi. Ya’ni korxonadagi boshlang’ich buxgalteriya manbalariga asoslangan holda pul oqimlari to’g’risidagi hisobot tuziladi. To’g’ri usul qo’llanilganida, asosiy yalpi tushum va pul mablag’larining yalpi to’lovi to’g’risidagi ma’lumot quyidagilardan olinishi mumkin: - hisob registrlaridan; - sotishdan olingan daromadni, sotishning tannarxi va quyidagilar hisobga olingan holda moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning boshqa moddalarini tuzatish orqali; a) hisobot davri davomida TMZdagi, debitorlik va kreditorlik qarzlaridagi o’zgarishlar; b) pulsiz moddalar; v) natijalari pul mablag’larining harakatiga ta’siri ko’proq investitsion va moliyaviy faoliyatga tegishli bo’lgan boshqa moddalarni (berilgan yoki olingan kreditlar bo’yicha foizlar va boshqalar). Egri usulda moliyaviy natijalar (foyda) bilan pul mablag’lari hajmining mutlaq o’zgarishi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni aniqlash imkoniyati mavjud bo’ladi. Uning ijobiy jihatlari ham ana shunda. Egri usul qo’llanilganda, operatsion faoliyat natijasida pul mablag’larining harakati, quyidagilarni hisobga olgan holda sof foyda yoki zararni tuzatish orqali aniqlanadi: - Hisobot davrida sodir bo’lgan operatsion faoliyatdan debitorlik va kreditorlik qarzlarida tovar moddiy boyliklarda o’zgarishlarni; - Eskirish, zahiralar, muddati uzaytirilgan soliqlar, chet el valyutasining milliy valyutaga almashtirishdagi sotilmay qolgan tushumlar va zararlar, uyushgan kompaniyalarda taqsimlanmagan foyda va aktsiyalarning ba’zi paketlari kabi 193 pulsiz moddalarni; - Natijalari pul oqimlariga ta’sir etadigan investitsion va moliyaviy faoliyatga tegishli boshqa barcha moddalarni (asosiy vositalarning sotishdan tushumlar zararlar va boshqalar). Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot tuzilganda quyidagilar ta’minlanishi kerak: - hisobot davri ichida amalga oshirilgan hamma xo’jalik muomalalari va pul mablag’lari, asosiy vositalar, moddiy qimmatliklar va hisob-kitoblarning to’la aks ettirilishi; - analitik hisob ma’lumotlarining har oyning birinchi sanasida bo’lgan tegishli sintetik schyotning oborot va qoldiq summalari bilan bir xilligi; - buxgalteriya hisoboti va balanslari ko’rsatkichlarining sintetik va analitik hisob ma’lumotlari bilan bir xilligi. Yuqorida keltirilgan asosiy shartlarni bajarmasdan tuzilgan hisobot noto’g’ri tuzilgan deb hisoblanadi. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishdan oldin hisobotning to’g’ri va real tuzilishini to’la ta’minlay oladigan zarur ishlar qilinishi shart. Joriy buxgalteriya hisobot ma’lumotlarini umumlashtirish, sintetik va analitik schyotlarda hamma xo’jalik muomalalarini aks ettirish, sintetik hamda analitik schyotlar bo’yicha oborot qaydnomalarini tuzish va ular bo’yicha qoldiq summalarini aniqlash va boshqa ishlar buxgalteriya hisoboti tuzishdan avval bajarilgan bo’lishi kerak. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot choraklik moliyaviy hisobot shakllari turkumiga kirib, uni xo’jalik yurituvchi sub’ektlar f oydalanuvchilarga har chorakda bir marotaba taqdim etadilar. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot auditini o’tkazishdan maqsad – korxonada pul oqimlari bo’yicha amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligini aniqlash va ular bo’yicha hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligini yoki birlamchi hujjatlar ma’lumotlariga mosligini hamda hisobotni o’z muddatida taqdim etilganlik holatini baholashdan iboratdir. |