Toshkent moliya instituti m. S. Hojiyev, I. I. Meliyev, S. A. Djumanov moliyaviy hisobot auditi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
BALANS
136116 BALANS 136116 “Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar" moddasida buyurtmachi (xaridorga) berilgan tovarlar, topshirilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlar uchun qarzlarni aks ettiradi. Bunda qarzning tovarlar, ish va xizmatlar uchun korxona hisob-kitob schyotiga tushirish, o’zaro talablarni inobatga olish yoki olingan veksellar bilan ta’minlash orqali to’languncha bo’lgan paytdagi holati aks ettiriladi. Ushbu modda bo’yicha qarz mahsulot sotish hajmi o’sishi hisobiga ko’payishi mumkin. Korxona rahbari moliyaviy hisobot bilan tanishgan vaqtida ushbu moddaning o’sish sur’atini mahsulot sotish hajmining o’sish sur’ati bilan 63 Muallif tomonidan tayyorlandi 129 (“Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot”) hamda tayyor mahsulot qoldig’i (1- shakl 140-satr) bilan taqqoslashi kerak. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob- kitoblar summasining o’sish sur’ati sotishdan kelgan sof tushumning o’sishidan yuqori bo’lishi korxona rahbarini hushyor torttirishi kerak. Bu hol xaridor va buyurtmachilar o’zlariga jo’natilgan tovarlar hamda ko’rsatilgan xizmatlar haqini turli sabablarga ko’ra (xaridorning to’lovga qobiliyatsizligi, sifati boshqacharoq mahsulot etkazib berilishi) kam to’lashi hisobiga yuz berishi mumkin. “Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar” moddasi summasining o’sish sur’ati ”Tayyor mahsulotlar” moddasining o’sish sur’atidan yuqoriligi yaxshi marketing xizmati, korxona ishlab chiqarayotgan mahsulotlarga talab ortishi va aksincha kamayishining natijasi bo’lishi mumkin. “Bo’nak to’lovlari” moddasi orqali bo’yicha bo’lajak hisob-kitoblar yuzasidan boshqa korxonalarga to’langan bo’naklar summasi: etkazib berilgan moddiy boyliklar, bajarilgan ishlar uchun, qisman tayyor buyurtmalar bo’yicha bo’naklar o’tadi. Bu modda bo’yicha summaning o’sishi tovar etkazib beruvchilar yoki buyurtmachilarni bajaruvchilar buyurtmalarni bajarmasligi natijasida yuz berishi mumkin. Bunga esa berilgan bo’naklar olinmay qolishiga sabab bo’lishi mumkin. “Byudjet bilan hisob-kitoblar” moddasida moliya va soliq idoralarining qarzlari, shu jumladan, soliqlar, yig’imlar va byudjetga boshqa to’lovlar bo’yicha qarzdorlik ko’rsatiladi. Ushbu modda bo’yicha summaning asossiz ko’payishi soliqlar summalarini aniqlash hisob-kitoblaridagi kamchiliklarini, Soliq kodeksini hamda byudjetga soliqlar to’lash haqidagi qoidalarni etarlicha bilmaslikni ko’rsatadi. “Xodimlar bilan hisob-kitoblar” moddasi korxonaning o’z mablag’lari yoki bank kreditlari hisobiga o’ziga berilgan ssuda va zayomlar bo’yicha korxonaga etkazilgan moddiy zararni to’lash kabi qarzni aks ettiradi. Xususan, ushbu modda bo’yicha yakka yoki kooperativ qurilishga yoki dala hovli sotib olishga hamda dala hovlilarni obodonlashtirishga beriladigan qarzlar, yosh oilalarga uy-joy sharoitini yaxshilash yoki uy-ro’zg’or asboblarini sotib olinadigan foizsiz qarzlar va 130 boshqalar ko’rsatiladi. Korxonaning moliyaviy ahvoli yaxshi bo’lishi bilan bir qatorda, ushbu modda bo’yicha summaning ko’payishi korxona rahbariyatining xodimlarini ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yaxshilash ustida ishlayotganligini ko’rsatadi. “Sho’’ba korxonalar bilan hisob-kitoblar” moddasida sho’’ba korxonalarga berilgan summalar aks ettiriladi(balanslararo hisob-kitoblar). Investitsiyaviy va moliyaviy faoliyat masalalarida strategik siyosatni belgilashda muayyan korxonaning rahbarligi ostida ishlaydigan yuridik shaxsni sho’’ba korxona deb hisoblamoq kerak, ya’ni bu qaram korxona bo’ladi. Yig’ma balansni tuzgan vaqtda uning asosiy korxona bilan sho’’ba korxonaga doir ma’lumotlari mos kelishi kerak. “Uyushmaga kirgan korxonalar bilan hisob-kitoblar” moddasida assosatsiyalashgan korxonalar bilan joriy operatsiyalarga doir ma’lumotlar aks ettiriladi. “Muassislar bilan hisob-kitoblar” moddasida korxona muassislarining ustav kapitaliga mablag’ qo’yish bilan qarzlari aks ettiriladi. Bu qarzning ko’payishi ushbu korxona muassislarining to’lovga qobiliyatsizligi yoki ustav kapitaliga mablag’ solish yuzasidan o’z zimmalariga olgan majburiyatlarini ko’payganligini, biroq ayrim muassislar mablag’ini hali to’lamaganligini bildiradi. “Boshqa debitorlar” moddasida hisobdor shaxslarning qarzi, tovar-moddiy boyliklarni qabul qilib olish chog’ida kamomad aniqlanmaganligida mahsulot etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar yuzasidan qarzlar, qarzdor tan olgan yoki sud , arbitraj qarori bilan olingan jarimalar, penyalar va neustoykalar ko’rsatiladi. Mahsulotning sotilishi korxona mablag’lari aylanishining yakunlovchi jarayonidir. Bu jarayon korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning xalq xo’jaligi iste’molida o’z o’rnini topganligini anglatadi. Hozirgi paytda korxona ishini baholashda mahsulotning sotilishi asosiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib hisoblanadi. Xalqaro hisobda mahsulot, tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatishdan olinadigan tushumni belgilashning ikki usuli mavjud: kassa usuli va yuklab jo’natish usuli. Amaldagi soliq qonunchilikka ko’ra bugungi kunda Respublikamizda mahsulot sotishning yuklab jo’natish usuli qo’llanilayapti. 131 Bundan tashqari korxonalarning daromadlariga soliq solish hisoblash usuliga ko’ra amalga oshiriladi. Bunga ko’ra korxonalar jo’natilgan mahsulot,bajarilgan ish va xizmatlar yuzasidan ushbu mahsulot, ish va xizmatlarning qiymatini to’lash vaqti hamda haqiqatda pul kelib tushishidan qat’iy nazar, jo’natilgan mahsulot, ish va xizmatlar qiymatidan davlat byudjetiga soliq hisoblashlari va uni buxgalteriya hisobida o’sha hisobot davrida aks ettirishlari lozim. Mahsulot (ish, xizmatlar) sotilishi hisobini tashkil qilishda sotilgan mahsulot, tovarlar, ish va xizmatlarning har birining alohida turi bo’yicha yuritilib, sotilayotgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlarning tarkibiy tuzilishi hamda ularning har birining umumiy sotilish summasidagi hissasi, har qaysining rentabellik darajasi va boshqa ma’lumotlar aks ettirilishi lozim. Ma’lumotnomada har bir debitor va kreditorlarning ro’yxati nomma-nom keltirib o’tiladi. Bu esa tahlilchiga korxona debitorlari va kreditorlari haqida ko’proq ma’lumot olish imkonini beradi. Bu esa korxona debitor va kreditor qarzlarida har bir korxonaning ulushi qanchaligini baholash imkonini beradi. Bu orqali esa korxonada debitorlik va kreditorlik qarzlari diversifikatsiyasini o’rganish mumkin. Bizga ma’lumki, har qanday holda ham korxona debitorlik qarzlarining bir nechta cheklangan korxonalarda to’planib qolishiga yo’l qo’ymasligi kerak. Agar qarzlar o’z vaqtida to’lanmay qolsa yoki fors-major holatlarida korxona uchun katta yo’qotishlarga olib kelish mumkin. Shu sababli ham korxona iloji boricha ko’proq xaridorlar bilan ishlashga harakat qilishi kerak. Debitorlik va kreditorlik qarzlari haqidagi ma’lumotomada debitorlik va kreditorlik qarzlarining korxonaga bog’liq bo’lmagan sabablar bo’yicha vujudga kelgan qismining ajratilib ko’rsatilishi tahlil xulosalarining yanada mukammal bo’lishiga olib keladi. Korxonaga bog’liq bo’lmagan sabablar bo’yicha vujudga kelgan qarzlar 4 guruhga ajratilib ko’rsatilgan. Bular: - Hukumat qarorlariga asosan oldindan haq to’lamay jo’natilgan(oligan) mahsulotlar bo’yicha qarzlar; - Davlat resurslari va jamg’armalaridan jo’natish ko’zda tutilgan xom-ashyo va materiallar bo’yicha o’tkazilgan bo’nak to’llovlari summasi; 132 - Hukumat qarorlari bo’yicha kechiktirilgan qarzlar; - Qonunchilikka muvofiq da’volar bo’yicha sud jarayonida ko’rib chiqilayotgan yoki xo’jalik sudi tomonidan kreditorlardan undirish to’g’risida qaror chiqqan qarzlar summasi. Yuqorida aytilganidek, zarurat bo’lgan taqdirda bu ro’yxatga qo’shimcha sabablarni kiritish mumkin. Qarzlarning bunday turkumlarga ajratilishi, ayniqsa, korxona rahbariyatining qarzlarning oldini olish chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish borasidagi hatti-harakatlariga baho berishda muhim sanaladi. Misol uchun, buxgalteriya balansida debitorlik qarzlari summasi jami aylanma aktivlarning 70 foizini tashkil qiladi. Bu korxona uchun ijobiy hol deb baholanmaydi va bu qarzlarning kamaytirish yuzasidan rahbariyatni qo’shimcha chora-tadbirlar ishlab chiqishga undash mumkin. Agar debitorlik va kreditorlik qarzlari ma’lumotlariga e’tibor beradigan bo’lsak, bu qarzlarning katta qismi korxonaga bog’liq bo’lmagan sabablar bo’yicha vujudga kelgan qarzlar tashkil etishini ko’rishimiz mumkin. Bunday holda tahlilchi korxonadagi debitorlik va kreditorlik qarzlari holatiga baho berishda yuqoridagidek vaziyatlarga e’tibor berishi shart. Bundan tashqari ushbu ma’lumotnomada qarzlar respublika ichidagi, respublika tashqarisidagi va ichki idoraviy qarzlarga ajratilib ko’rsatiladi. Debitorlik qarzlari auditida respublika ichidagi va respublika tashqarisidagi qarzlarga alohida e’tibor berish kerak. Respublika tashqarisidagi qarzlar bo’yicha mavjud risklar har doim ham katta bo’ladi. Ularning o’z vaqtida to’lanmasligi korxona uchun respublika ichidagi qarzlarga nisbatan ortiqcha qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Agar respublika tashqarisidagi qarzlar xorijiy valyutalarda yuritilishini inobatga oladigan bo’lsak, tahlil jarayonida bu ko’rsatkichga alohida e’tibor berish kerakligini yana bir bor anglash mumkin. Ichki idoraviy qarzlar ham tahlil jarayonida katta e’tibor bilan o’rganilishi lozim bo’lgan mavzudir. Chunki ichki idoraviy qarzlar bitta yuqori turuvchi muassasa tarkibidagi korxonalar o’rtasidagi qarzlar bo’lganligi sababli bu qarzlarni o’zaro kechib yuborish yo’li bilan kamaytirish mumkin. Tahlilchi agar tarmoqdagi korxonalar o’rtasidagi mavjud qarzlarni etarlicha o’rganib chiqish imkoni bo’lsa, 133 mavjud muammolar yuzasidan kerakli chora-tadbirlar ishlab chiqishi mumkin. Yuqoridagi ko’rsatkichlarning har biri bo’yicha muddati o’tgan qarzlarning alohida ajratilib ko’rsatilishi muddati o’tgan qarzlar tahlilida yanada ko’proq ma’lumotlardan foydalanish va tahlil samaradorligini oshirish imkonini beradi. Xulosa o’rnida quyidagilarni aytish mumkin, debitorlik va kreditorlik qarzlari auditida axborot manbai sifatida odatda buxgalteriya balansidan foydalaniladi. Ammo buxgalteriya balansidan tashqari axborot manbalaridan ham foydalanish mavjud vaziyatni yanada atroflicha o’rganish imkonini beradi. Bunday manbalar boshlang’ich hujjatlar, debitorlik va kreditorlik qarzlarining analitik va sintetik hisobi ma’lumotlari hamda debitorlik va kreditorlik qarzlari haqidagi ma’lumotnomalar bo’lishi mumkin. Bu manbalarni atroflicha o’rganish muddati o’tgan majburiyatlarni kamaytirishda yanada muhimroq ahamiyat kasb etadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|