Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Ishlab chiqarish xarajatlarining o„zgaruvchan va o„zgarmas xarajatlar 
tarkibi va ularning mahsulot birligiga nisbatan o„zgarishi 
Mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
miqdori, 
dona 
Doimiy 
xarajatlar, 
ming so„m 
O„zgaruvc
han 
xarajatlar, 
ming so„m 
Jami 
xarajatlar, 
ming so„m 
Mahsulot 
birligiga 
to„g„ri 
keladigan 
o„zgaruvcha
n xarajat, 
ming so„m 
Maxsulot 
birligiga 
to„g„ri 
keladigan 
o„zgarmas 
xarajat, 
ming so„m 
Bir 
birlikka 
jami 
xarajatlar, 
ming so„m 
10000 
125000 
361200 
486200 
36,12 
12,50 
48,620 
11000 
125000 
414920 
539920 
37,72 
11,36 
49,083 
12000 
125000 
477360 
602360 
39,78 
10,41 
50,196 
13000 
125000 
533260 
658260 
41,02 
9,615 
50,635 
14000 
125000 
600600 
725600 
42,90 
8,928 
51,828 
15000 
125000 
675300 
800300 
45,02 
8,333 
53,353 
16000 
125000 
769600 
894600 
48,10 
7,812 
55,912 
Yuqoridagi jadval ma‘lumotlaridan mahsulot birligiga to‗g‗ri keladigan 
o‗zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish miqdorining o‗zgarishiga mos ravishda 

---

249 
oshib borganligini, o‗zgarmas xarajatlarning esa tushib borganligini ko‗rish 
mumkin. 
Bir birlik mahsulotga to‗g‗ri keladigan xarajat o‗zgarishiga ta‘sir etuvchi 
omillarni tahlil qilish xarajatlarini boshqarishda eng muhim usul hisoblanadi. Bir 
birlikka xarajatlarning o‗zgarishiga ta‘sir etuvchi omillarga: o‗zgaruvchan 
xarajatlar, o‗zgarmas xarajatlar, ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog‗ining 
o‗zgarishi, tarkib elementlardagi o‗zgarishlar kiradi: 
S
i
 = F
i
 / Q
i
 + V
i
Bunda:S
i
– i-mahsulot birligini tannarxi; 
F
i
– i-mahsulot birligiga doimiy xarajatlar; 
Q
i
– i-mahsulot birligini ishlab chiqarish hajmi; 
V
i
– i-mahsulot birligiga o‗zgaruvchan xarajatlar.
9.7-jadval 
Mahsulot birligiga to„g„ri keladigan jami xarajatlar o„zgarishining tahlili
Ko„rsatkichlar 
O„lchov 
birligi 
Reja 
Haqiqatda 
Rejadan 
farqi 
1. Ishlab chiqarish hajmi 
dona 
16 000 
15 478 
-522 
2. Doimiy xarajatlar 
ming 
so‗m 
255 000.0 
269 600.0 +14 600,0 
3. O‗zgaruvchan xarajatlar 
ming 
so‗m 
718 400.0 
845 098,8 +126 698,8 
4. 
Jami 
ishlab 
chiqarish 
xarajatlari 
ming 
so‗m 
973 400.0 1 114 698,8 +141 298,8 
5. 
Mahsulot 
birligiga 
o‗zgaruvchan xarajatlar 
ming 
so‗m 
44,90 
54,60 
+9,70 
6. Mahsulot birligiga doimiy 
xarajatlar 
ming 
so‗m 
15,94 
17,42 
+1,48 
7. Mahsulot birligining jami 
tannarxi 
ming 
so‗m 
60,84 
72,02 
+11,18 
Bir birlik mahsulot tannarxi rejaga nisbatan 11,18 (72,02-60,84) ming 
so‗mga o‗sgan.
S
r
= (F
r
/Q
r
)+V
r
=(255000/16000)+(973400/16000)=15,94+44,90=60,84 
S
sh1
= (F
r
/Q
x
)+V
r
=(255000/15478)+(973400/16000)=16,47+44,90=61,37 
S
sh2
= (F
x
/Q
x
)+V
r
=(269600/15478)+(973400/16000)=17,42+44,90=62,32 

---

250 
S
x
= (F
x
/Q
x
)+V
x
=(269600/15478)+(845098/15478)=17,42+54,60=72,02 
Omillar ta‟siri: 
1. Ishlab chiqarish hajmining o‗zgarishi ta‘siri = 61,37-60,84=0,54 ming 
so‗m. 
2. Doimiy xarajatlar o‗zgarishi ta‘siri = 62,32-61,32=0,94 ming so‗m 
3. O‗zgaruvchan xarajatlar o‗zgarishi ta‘siri = 72,02-62,32=9,70 ming so‗m 
Jami o‗zgarish = 0,54+0,94+9,70=11,18 ming so‗m 
 
9.3. Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo„yicha 
baholash, tahlil qilish 
 
Ishlab chiqarish xarajatlarining analitik va sintetik hisobida analiz va sintez 
qoidasiga asoslaniladi. Shu sababli ham ―analitika‖, ―sintetika‖ so‗zlari 
buxgalteriya hisobining muhim tushunchalariga aylangan. Ularning mazmuniga 
e‘tibor qaratsangiz ―analitika‖ – butunni bo‗laklarga bo‗lish, ―sintetika‖ bo‗laklarni 
birlashtirish, umumlashtirish ma‘nosini anglatadi va bu analitik va sintetik 
hisobning to‗liq mazmunini ifoda etadi. 
Xarajatlarni umumiy hajmda o‗rganish moliyaviy hisob obyektiga kiradi. 
Uning birlik elementlari, kalkulyatsiya moddalari bo‗yicha o‗rganish boshqaruv 
hisobi obyektiga kiradi. 
Xarajatlarning umumiy hajmi bo‗yicha o‗rganishda quyidagi muhim 
jihatlarga ahamiyat qaratiladi: 
- jami xarajatlarning umumiy o‗zgarishlari tahliliga; 
- jami xarajat o‗zgarishiga ta‘sir etuvchi omillar tahliliga; 
- bir so‗mlik ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulotga to‗g‗ri keladigan xarajat 
tahliliga. 
Jami xarajatlarning umumiy o‗zgarishi rejaga va o‗tgan yillarga nisbatan 
mutlaq va nisbiy o‗zgarishlarni aniqlash orqali baholanadi. 
Jami ishlab chiqarish xarajatlarining o‗zgarishiga ta‘sir etuvchi omillar 
sifatida doimiy xarajatlarning o‗zgarishi, mahsulot birligiga o‗zgaruvchan 

---

251 
xarajatlarning o‗zgarishi ta‘siri, mahsulot ishlab chiqarish miqdorining o‗zgarishi 
ta‘sir etadi. Xarajatlar o‗zgarishiga albatta ichki birliklar sifatida sarf normalari va 
baholarining o‗zgarishi ham tarkiblanadi. Bu kabi omillar xarajat elementlari 
bo‗yicha farq qiladi. 
9.8-jadval