Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Iqtisodiy elementlari bo„yicha ishlab chiqarish xarajatlari tahlili 
Ko‗rsatkichlar 
O‗tgan yil 
Hisobot yili 
O‗sish 
darajasi, % 
Farqi (+ , -) 
summa, 
ming 
so‗m. 
tarkibi, 
% 
summa, 
ming 
so‗m 
tarkibi, 
% 
summa, 
ming so‗m. 
tarkibi, % 
Moddiy xarajatlar 
434 236 
80,25 
539 694 
78,66 
124,29 
+105 458 
-1,59 
Mehnat 
haqi 
xarajatlari 
63 014 
11,64 
79 500 
11,59 
126,16 
+16 486 
-0,05 
Yagona 
ijtimoiy 
to‗lov 
22 641 
4,18 
28 012 
4,08 
123,72 
+5 371 
-0,10 
Amortizatsiya 
7 194 
1,33 
9 214 
1,34 
128,08 
+2 020 
+0,01 
Boshqa xarajatlar 
14 046 
2,60 
29 659 
4,33 
211,16 
+15 613 
+1,73 
Jami xarajatlar 
541 131 
100,00 
686 079 
100,00 
126,79 
+144 948 
- 
Ishlab 
chiqarish 
hajmi 
572 668 
- 
717 416 
- 
125,30 
+144 748 
- 
Bir 
so‗mlik 
mahsulotga, (sotilgan 
mahsulotga) 
to‗g‗ri 
keladigan 
ishlab 
chiqarish xarajatlari 
0,9449 
- 
0,9563 
- 
101,2 
+0,0114 
- 

---

253 
Tahlil 
natijalari 
shuni 
ko‗rsatadiki, 
korxonada 
ishlab 
chiqarish 
xarajatlarining jami o‗zgarishi 144 948 ming so‗mga yoki 26,79%ga o‗sganligini 
ko‗rish mumkin. 
Eng yuqori o‗zgarishlar moddiy xarajatlar (10 548 ming so‗m yoki 24,29%), 
mehnat haqi xarajatlari (16 486 ming so‗m yoki 26,16%) qatoriga to‗g‗ri keladi. 
Albatta ish haqidan ajratmalar qatoriga ham mehnat haqi o‗zgarishiga mos 
ravishda oshib boradi. 
Ishlab chiqarish xarajatlarining vertikal tahlilidan ko‗rinadiki, jami ishlab 
chiqarish xarajatlari tarkibida moddiy xarajatlar salmog‗i eng yuqori o‗rinni tashkil 
etgan. 
Bir so‗mlik mahsulotga qilingan ishlab chiqarish xarajatlari o‗tgan yilga 
nisbatan 1,2%ga yoki 1,14 tiyinga o‗zgargan. 
 
9.4. Xarajatlarni faoliyat turlari, javobgarlik markazlari kalkulyatsiya 
moddalari bo„yicha tahlili 
Faoliyat turlari bo‗yicha xarajatlar quyidagi turlarga ajratiladi: 
- ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‗rsatish) xarajatlari; 
- tijorat xarajatlari; 
- boshqaruv xarajatlari. 
Asosiy faoliyat turi sifatida mahsulot ishlab chiqarish va tushumning eng 
yuqori ulushiga ega bo‗lgan faoliyat turi belgilanadi. 
9.10-jadval 
Ishlab chiqarish xarajatlarini faoliyat turlari bo„yicha tahlili 
Ko„rsatkichlar 
O„tgan yil 
Hisobot yili 
Farqi 
(+/-), 
ming 
so„m 
O„sish 
darajasi, 
% 
summasi, 
ming 
so„m. 
tarkibi, 
% 
summasi, 
ming 
so„m 
tarkibi, 
% 
Umumxo‗jalik 
faoliyati 
bo‗yicha 
jami 
xarajatlar 
Shu 
jumladan: 
752016 
100,00 
988669 
100 
236653 
131.46 

---

254 
1. Jami ishlab 
chiqarish 
xarajatlari 
541131 
71.95 
686079 
69.39 
+144948 
126.78 
2. 
Tijorat 
xarajatlari, 
ming so‗m 
125640 
16.72 
186540 
18.87 
+60900 
148.47 
3. 
Boshqaruv 
xarajatlari, 
ming so‗m 
85245 
11.33 
116050 
11.74 
+30805 
136.13 
2. 
Sotilgan 
mahsulot hajmi, 
ming so‗m 
572661 
- 
717416 
- 
+141755 
125.27 
4. Bir so‗mlik 
sotilgan 
mahsulotga 
to‗g‗ri 
keladigan ishlab 
chiqarish 
xarajatlari 
0.9449 
- 
0.9563 
- 
+0.0114 
101.2 
5. Bir so‗mlik 
sotilgan 
mahsulotga 
to‗g‗ri 
keladigan tijorat 
xarajatlari 
0.2193 
- 
0.2600 
- 
+0.0407 
118.5 
6. Bir so‗mlik 
sotilgan 
mahsulotga 
to‗g‗ri 
keladigan 
boshqaruv 
xarajatlari 
0.1488 
- 
0.1617 
- 
+0.0129 
108.6 
Javobgarlik 
markazlari 
bo‗yicha 
xarajatlar 
tahlili. 
Javobgarlik 
markazlarining odatda foydaga, xarajatga va investitsiyaga nisbatan turlari 
tarkiblanadi.
Foyda bo‗yicha javobgarlik markazlari daromad va xarajatlarni o‗rganish va 
foydani maksimallashtirishni, xarajatlarni o‗rganish esa faqat xarajatlarni 
minimallashtirishga qaratilgan. Investitsiyaga nisbatan esa nafaqat daromad va 
xarajatlar, balki foydaning ishlatilishi ham baholanadi. 
Ishlab chiqarish hisobi bo‗yicha javobgarlikning quyidagi markazlari 
belgilanadi: ta‘minot; ishlab chiqarish; sotish va boshqaruv. 
Korporativ boshqaruv nazariyasi va amaliyotiga ko‗ra korxonalar tarkibiy 
birliklari, bo‗limlar, do‗konlar, xizmatlar yoki guruhlar 
moliyaviy javobgarlik 

---

255 
markazlari
hisoblanadi. Ularning rahbarlari muayyan yo‗nalish va menejment 
vazifalarini bajarish uchun mas‘uldirlar. 
Xarajatlar bo‗yicha javobgarlik markazlari – xarajatlarni byudjetlash 
bo‗yicha vazifalarni bajarish uchun mas‘ul bo‗lgan bo‗linma (birliklar to‗plami)dir. 
Korxonada xarajatlar bo‗yicha javobgarlik markazlari quyidagi bo‗limlarda 
tashkil topadi: 
- boshqaruv faoliyati; 
- marketing faoliyati; 
- informatsion texnologiyalar; 
- logistika; 
- ombor faoliyati; 
- ta‘minot; 
- ishlab chiqarish. 
Daromad markazlari javobgarlik markazlari: 
- sotish (tovarlar turlari bo‗yicha); 
- filiallar, bo‗limlardan iborat.
Xarajatlar bo‗yicha javobgarlik markazlari – sex, uchastka, brigada va 
bo‗limlardan iborat.
9.11-jadval