Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

sig„imi ko„rsatkichlari 
Summa, ming so„m 
Xarajatlar tarkibi, 
% 
Bir so„mlik 
mahsulotga 
xarajat, tiyin 
t
0
t
1
(+,–) 
t
0
t
1
(+,–) 
t
0
t
1
Moddiy xarajatlar 
35 000 
45 
600 
+10 
600 
53,0 
55,9 
+2,9 
43,75 
45,45 
Shu jumladan: 
Xomashyo va materiallar 
25 200 
31 
500 
+6 300 
38,2 
38,6 
+0,4 
31,50 
31,40 
yoqilg‗i 
5 600 
7 524 
+1 924 
8,5 
9,2 
+0,7 
7.00 
7,50 
elektroenergiya 
4 200 
6 575 
+2 376 
6,3 
8,1 
+1,8 
5.25 
6,55 
Mehnat haqi 
13 500 
15 
800 
+2 300 
20,4 
19,4 
-1,0 
16,88 
15,75 
Mehnat haqidan ajratmalar 
4 725 
5 530 
+805 
7,2 
6,8 
-0,4 
5,90 
5,51 
Amortizatsiya 
(eskirish) 
xarajatlari 
5 600 
7 000 
+1 400 
8,5 
8,6 
+0,1 
7,00 
6,98 
Boshqa xarajatlar 
7 175 
7 580 
+405 
10,9 
9,3 
–1,6 
8,97 
7,56 
To‗liq tannarx 
66 000 
81 
510 
+15 
510 
100 
100 
– 
82,50 
81,25 
Shu jumladan: 
-o‗zgaruvchan xarajatlar 
46 500 
55 
328 
+9 828 
70,5 
68 
–1,5 
58,12 
55,15 
-o‗zgarmas xarajatlar 
19 500 
26 
182 
+6 682 
29,5 
32 
+1,5 
24,38 
26,10 

---

267 
Alohida tur mahsulotlar tannarxi va uning o‗zgarishiga ta‘sir etuvchi 
omillarni quyidagi bog‗lanishlarini berib o‗tish mumkin: 
T
i
 = D
i
 / MX
i
 + O„
i
 
Bunda: T
i
– i mahsulot birligini tannarxi; 
D
i
– i mahsulot birligiga doimiy xarajatlar; 
B
i
–i mahsulot birligiga o‗zgaruvchan xarajatlar; 
M
xi
– i birlik mahsulot hajmi. 
9.19-jadval 
“A” tur mahsulotning tannarxi va uning o„zgarishiga ta‟sir etuvchi 
omillar tahlili 
Ko„rsatkichlar
Reja
Haqiqatda
Rejadan 
farqi, (+,-)
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi (MX), 
dona 
10 000 
13 300 
+3 300 
Doimiy xarajatlar(D), ming so‗m 
12 000 
20 482 
+8 482 
Mahsulot birligiga o‗zgaruvchan xarajatlar 
(O‗), so‗m 
2 800 
3 260 
+460 
Mahsulot tannarxi (T), so‗m 
4 000 
4 800 
+800 
T
reja
= D
reja
/ MX
reja
+ O‗
reja
= 12 000 000 / 10 000 + 2800 = 4000 so‗m; 
T
shartli1
= D
reja
/ MX
xaq.
+ O‗
reja
= 12 000 000 / 13 300 + 2800 = 3702 so‗m; 
T
shartli2
= D
xaq.
/ MX
xaq.
+ O‗
reja
= 20 482 000 / 13 300 + 2800 = 4340 so‗m; 
T
xaq.
= D
xaq.
/ MX
xaq.
+ O‗
xaq
= 20 482 000 / 13 300 + 3260 = 4800 so‗m. 
Mahsulot birligi tannarxining umumiy o‗zgarishi: 
ΔT
jami
= T
xaq.
– T
reja
= 4800 – 4000 = +800 so‗m. 
Shu jumladan: 
a) ishlab chiqarish hajmining o‗zgarishi hisobiga:
ΔT
mx
= T
shartli1
– T
reja
= 3702 – 4000 = –298 so‗m; 
b) doimiy xarajatlar o‗zgarishi hisobiga:
ΔT
d
= T
shartli2
– T
shartli1
= 4340 – 3702 = +638 so‗m; 
v) o‗zgaruvchan xarajatlarning o‗zgarishi hisobiga:
ΔT
o‗
= T
haq.
– T
shartli2
= 4800 – 4340 = +460 so‗m. 
9.20-jadval 

---

268 
 “A” mahsulot tannarxining xarajat moddalari bo„yicha tahlili
Xarajat moddalari
Xarajatlar summasi
Xarajatlar tarkibidagi salmog„i, 
% 
Reja
Haqiqat
Farqi (+,-)
Reja
Haqiqat
Farqi (+,-)
Xomashyo 
va 
materiallar 
1 700 
2 115 
+415 
42,5 
44,06 
+2,1 
Yoqilg‗i 
va 
elektr 
energiya 
300 
380 
+80 
7,5 
7,92 
+0,42 
Ishlab 
chiqarish 
xodimlarining ish haqi 
560 
675 
+115 
14,0 
14,06 
+0,06 
Ish haqidan ajratmalar 
200 
240 
+40 
5,0 
5,0 
- 
Uskunalarni saqlash va 
ishlatish xarajatlari 
420 
450 
+30 
10,5 
9,38 
-1,12 
Umumishlab chiqarish 
xarajatlari 
300 
345 
+45 
7,5 
7,19 
-0,31 
Umumxo‗jalik 
xarajatlari 
240 
250 
+10 
6,0 
5,21 
-0,79 
Brakdan yo‗qotishlar 
- 
25 
+25 
- 
0,52 
+0,52 
Sug‗urta xarajatlari 
160 
176 
+16 
4,0 
3,66 
-0,34 
Boshqa xarajatlar 
120 
144 
+24 
3,0 
3,0 
- 
Jami ishlab chiqarish 
xarajatlari 
4 000 
4 800 
+800 
100 
100 
- 
Shu jumladan: 
-o‗zgaruvchan 
-o‗zgarmas 
2 800 
1 200 
3 260 
1 540 
+460 
+340 
70,0 
30,0 
67,9 
32,1 
-2,1 
+2,1 
―A‖ mahsulot birligining reja tannarxiga qiyosan o‗zgarishi 800 so‗mni 
tashkil etgan. Shu jumladan mahsulot birligining tannarxida o‗zgaruvchan 
xarajatlarning o‗zgarishi 460 so‗mni, doimiy, ya‘ni o‗zgarmas xarajatlarning 
o‗zgarishi 340 so‗mni tashkil etgan. Asosiy xarajat moddalari qatoriga moddiy 
xarajatlar (xomashyo va materiallar, yoqilg‗i va elektr energiya), ish haqi 
xarajatlari to‗g‗ri kelgan. 
9.7. Mahsulot (ish, xizmat)larning xarajat sig„imini tahlili 
Mahsulotning xarajat sig‗imini baholash tahlilda eng muhim va hal qiluvchi 
bo‗g‗in hisoblanadi. Mahsulotning xarajat sig‗imi jami xarajatlar va xarajat 
elementlari bo‗yicha alohida hisob-kitob qilinadi. 
Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotning umumiy xarajat sig‗imini 
aniqlash uchun jami ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotning qiymatiga bo‗linadi. 
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari bo‗yicha hisob-kitoblarida har bitta xarajat 
elementi alohida hisob-kitob qilinadi. Mahsulotning umumiy xarajat sig‗imi 

---

269 
quyidagi formula asosida aniqlanadi: 
Q
xs
 = X / V, ST 
Bunda: X – jami ishlab chiqarish xarajatlari (sotilgan mahsulot ishlab 
chiqarish tannarxi); 
V – ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati; 
ST – sotishdan tushum. 
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari bo‗yicha hisob-kitoblarda har bitta 
xarajat elementi alohida hisob-kitob qilinadi. 
9.21-jadval 
Mahsulotning ishlab chiqarish xarajatlariga sig„imliligi